Μπαίνετε σε ένα δωμάτιο, αλλά δεν μπορείτε να θυμηθείτε για ποιο λόγο μπήκατε. Ή πέφτετε πάνω σε έναν παλιό γνώριμο στη δουλειά και ξεχνάτε το όνομά του. Οι περισσότεροι από εμάς έχουμε βιώσει στιγμιαία κενά μνήμης σαν αυτό, αλλά στη μέση ηλικία μπορεί να αρχίσουν να μοιάζουν πιο απειλητικά.
Θα μπορούσε αυτό να είναι ακόμη και ένα σημάδι επικείμενης άνοιας; Τα καλά νέα για τους ολοένα και πιο ξεχασιάρηδες, ωστόσο, είναι ότι όχι μόνο η μνήμη μπορεί να βελτιωθεί με την εξάσκηση, αλλά φαίνεται ότι όλο και περισσότερο ότι ορισμένες περιπτώσεις Αλτσχάιμερ μπορεί επίσης να προληφθούν.
Ο νευροεπιστήμονας Δρ Ρίτσαρντ Ρέστακ είναι πρώην πρόεδρος της Αμερικανικής Νευροψυχιατρικής Εταιρείας, ο οποίος έχει δώσει διαλέξεις για τον εγκέφαλο και τη συμπεριφορά του παντού, από το Πεντάγωνο μέχρι τη Nasa, και έχει γράψει περισσότερα από 20 βιβλία για τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Το τελευταίο του, «Η επιστήμη της ενδυνάμωσης του μυαλού σας», εστιάζει στον μεγάλο ανομολόγητο φόβο ότι κάθε φορά που δεν μπορείτε να θυμηθείτε πού βάλατε τα γυαλιά ανάγνωσης, είναι σημάδι επικείμενης καταστροφής. «Στην Αμερική σήμερα», γράφει, «όποιος είναι πάνω από 50 ετών ζει με τον φόβο της λέξης που αρχίζει από Α». Τα κενά μνήμης είναι το πιο συνηθισμένο παράπονο που θέτουν οι άνω των 55 ετών στους γιατρούς τους, παρόλο που πολλά από αυτά που περιγράφουν αποδεικνύεται ότι δεν είναι κάτι ανησυχητικό.
Τι γίνεται αν ξεχάσετε πού αφήσατε τα κλειδιά του αυτοκινήτου σας και τελικά τα βρείτε μέσα στο ψυγείο;
Βγαίνοντας από ένα κατάστημα και μη μπορώντας να θυμηθείτε πού αφήσατε το αυτοκίνητο, για παράδειγμα, είναι απολύτως φυσιολογικό: είναι πιθανό απλώς να μην ήσασταν συγκεντρωμένοι όταν παρκάρατε και, επομένως, η θέση του αυτοκινήτου δεν κωδικοποιήθηκε σωστά στον εγκέφαλό σας. Το να ξεχνάτε για ποιο λόγο μπήκατε σε ένα δωμάτιο είναι πιθανότατα απλώς ένα σημάδι ότι έχετε πολλά στο μυαλό σας, λέει ο Ρέστακ.
«Ο Σάμιουελ Τζόνσον είπε ότι η τέχνη της μνήμης είναι η τέχνη της προσοχής», λέει, από το γραφείο του στην Ουάσινγκτον (στα 80 του χρόνια, ο Ρέστακ εξακολουθεί να είναι κλινικός καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Νοσοκομείου Τζορτζ Ουάσινγκτον). «Οι περισσότερες από αυτές τις αμαρτίες της απώλειας μνήμης είναι αμαρτίες της μη προσοχής. Το πιο σημαντικό είναι να τοποθετήσετε τις πληροφορίες στη μνήμη – αυτό φέρνει την παγίωσή τους – και στη συνέχεια πρέπει να είστε σε θέση να τις ανακτήσετε. Αλλά αν δεν την έχετε παγιώσει ποτέ εξαρχής, δεν γίνεται».
Τι γίνεται όμως αν ξεχάσετε πού αφήσατε τα κλειδιά του αυτοκινήτου σας και τελικά τα βρείτε μέσα στο ψυγείο; «Αυτό είναι συχνά το πρώτο σημάδι για κάτι σοβαρό – ανοίγετε την πόρτα του ψυγείου και μέσα είναι η εφημερίδα ή τα κλειδιά του αυτοκινήτου σας. Αυτό είναι κάτι παραπάνω από αφηρημάδα».
Η μνήμη ποικίλλει, επισημαίνει, και κάποιοι άνθρωποι ήταν πάντα ακατάστατοι. Αλλά η πραγματική ανησυχία έρχεται με κάποια αλλαγή που μοιάζει εκτός χαρακτήρα. Αν για παράδειγμα είστε ενθουσιώδης χαρτοπαίκτης που υπερηφανεύεστε ότι πάντα παρακολουθείτε ποια χαρτιά έχουν παιχτεί και ξαφνικά συνειδητοποιείτε ότι δεν μπορείτε να το κάνετε, αυτό θα χρειαστεί να το διερευνήσετε. Παρομοίως, ο Ρέστακ έχει παρατηρήσει ότι πολλοί ασθενείς στα πρώτα στάδια της άνοιας σταματούν να διαβάζουν μυθιστορήματα, επειδή είναι πολύ δύσκολο να θυμηθούν τι είπε ή έκανε ο χαρακτήρας μερικά κεφάλαια νωρίτερα – κάτι που είναι ατυχές, λέει, επειδή η ανάγνωση σύνθετων μυθιστορημάτων μπορεί να είναι από μόνη της μια πολύτιμη πνευματική προπόνηση.
Photo: Bruce Mars / Unsplash
Ο Ρέστακ και η σύζυγός του ασχολούνται επί του παρόντος με τον Κόμη του Μόντε Κρίστο του Αλεξάνδρου Δουμά, το οποίο έχει ένα πολύπλοκο και πολυπληθές καστ: «Είναι μια άσκηση στο να μπορείς να παρακολουθείς τους χαρακτήρες χωρίς να γυρίζεις πίσω για να θυμηθείς». Αν αυτό είναι ήδη δύσκολο για εσάς, λέει, μπορείτε να υπογραμμίζετε την πρώτη αναφορά ενός νέου χαρακτήρα και στη συνέχεια να γυρίζετε πίσω για να το θυμηθείτε, αν χρειαστεί. «Κάντε ό,τι χρειάζεται, για να συνεχίσετε να διαβάζετε».
Όπως το να ακολουθείτε μια συνταγή, το να παρακολουθείτε τις μυθοπλαστικές πλοκές είναι μια άσκηση της «μνήμης εργασίας»- σε αντίθεση με τη «βραχυπρόθεσμη μνήμη» (που αποθηκεύει προσωρινά κάτι όπως έναν αριθμό τηλεφώνου, τον οποίο μπορείτε να ξεχάσετε με ασφάλεια τη στιγμή που τον καλέσατε) ή την «επεισοδιακή μνήμη», η οποία καλύπτει πράγματα όπως οι αναμνήσεις από την παιδική ηλικία. Η «μνήμη εργασίας» είναι αυτή που χρησιμοποιούμε για να «δουλέψουμε με τις πληροφορίες που έχουμε», λέει ο γιατρός, και είναι αυτή στην οποία πρέπει όλοι να δώσουμε προτεραιότητα. «Αν αφεθεί στην τύχη της», επισημαίνει, «η μνήμη αρχίζει φυσικά να μειώνεται από τα 30 σας και μετά», γι’ αυτό και υποστηρίζει την καθημερινή εξάσκησή της.
Το βιβλίο του Ρέστακ είναι γεμάτο από παιχνίδια, κόλπα και ιδέες για την ενίσχυση της μνήμης, που συχνά περιλαμβάνουν τη δημιουργία ζωντανών οπτικών εικόνων για τα πράγματα που θέλει κάποιος να θυμάται. Κρατάει στο μυαλό του για παράδειγμα έναν νοητικό χάρτη της γειτονιάς του, ενσωματώνοντας οικεία ορόσημα – το σπίτι του, την τοπική βιβλιοθήκη, ένα εστιατόριο στο οποίο πηγαίνει συχνά.
Ο απογευματινός ύπνος, αυτός ο φίλος
Το βιβλίο δίνει επίσης ευρύτερες συμβουλές για τον τρόπο ζωής. Πρόσφατα, έρευνα της επιτροπής του Lancet για την άνοια έδειξε ότι έως και το 40% των περιπτώσεων Αλτσχάιμερ θα μπορούσε να προληφθεί ή να καθυστερήσει – όπως οι καρδιακές παθήσεις και πολλοί καρκίνοι – με τον περιορισμό 12 παραγόντων κινδύνου, από το κάπνισμα έως την παχυσαρκία και τη μεγάλη κατανάλωση αλκοόλ.
Ο Ρέστακ συμβουλεύει τους ασθενείς του να κόψουν το αλκοόλ το αργότερο μέχρι τα 70 τους χρόνια. Πάνω από τα 65, γράφει, έχετε συνήθως λιγότερους εγκεφαλικούς νευρώνες από ό,τι όταν ήσασταν νεότεροι, οπότε γιατί να τους διακινδυνεύσετε; «Το αλκοόλ είναι μια πολύ, πολύ αδύναμη νευροτοξίνη – δεν κάνει καλό στα νευρικά κύτταρα».
Είναι επίσης υπέρμαχος του σύντομου απογευματινού ύπνου, καθώς ο επαρκής ύπνος βοηθάει τη λειτουργία του εγκεφάλου (γεγονός που μπορεί να εξηγήσει γιατί οι νέες μητέρες που στερούνται ύπνου και οι γυναίκες στην εμμηνόπαυση που υποφέρουν από νυχτερινές εφιδρώσεις και αϋπνία, συχνά παραπονιούνται για «εγκεφαλική ομίχλη»).
Συνιστά επίσης την άμεση αντιμετώπιση των προβλημάτων ακοής ή όρασης, επειδή δυσκολεύουν τη συμμετοχή σε συζητήσεις και προτείνει χόμπι που κρατούν τα γρανάζια σε λειτουργία. «Πρέπει να έχετε ένα συγκεκριμένο επίπεδο όρασης για να διαβάζετε άνετα, και αν αυτό λείπει, τότε θα διαβάζετε λιγότερο. Ως αποτέλεσμα αυτού, θα μαθαίνετε λιγότερο και θα είστε λιγότερο ενδιαφέρον άτομο για τους άλλους ανθρώπους. Όλα αυτά τα πράγματα καταλήγουν πραγματικά στην κοινωνικοποίηση, η οποία είναι το πιο σημαντικό μέρος της αποφυγής του Αλτσχάιμερ και της άνοιας και της διατήρησης της μνήμης σας».
«Κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι κάποιος άλλος δεν θα πάθει άνοια. Πάρτε για παράδειγμα κάποιον όπως η Iris Murdoch (η αείμνηστη συγγραφέας, που υπέφερε από αυτήν) – δεν υπάρχει πιθανώς πιο λαμπρό μυαλό σε όλη την Ευρώπη, οπότε αυτό δείχνει ότι μπορεί να συμβεί. Το συγκρίνω με την οδήγηση ενός αυτοκινήτου: δεν μπορείς να εγγυηθείς ότι δεν θα πάθεις ατύχημα, αλλά φορώντας τη ζώνη ασφαλείας, ελέγχοντας την ταχύτητά σου και διατηρώντας το αυτοκίνητο σε καλή κατάσταση, μπορείς να μειώσεις τις πιθανότητές σου».
«Η αιώνια λιακάδα του καθαρού μυαλού»
Ωστόσο, δεν είναι όλες οι αναμνήσεις σημαντικές –κάποιες δε θέλουμε να τις διαγράψουμε για πάντα. Η φαντασίωση της εκκαθάρισης είναι διάχυτη στην μαζική κουλτούρα, από την ταινία «Η αιώνια λιακάδα του καθαρού μυαλού» (για ένα ζευγάρι που χωρίζει και χρησιμοποιεί ένα φουτουριστικό μηχάνημα για να σβήσει τις κοινές του αναμνήσεις) μέχρι τη σειρά «Men in Black», όπου οι μυστικοί πράκτορες που μάχονται με εξωγήινους σβήνουν ηλεκτρονικά τις αναμνήσεις όσων τους βλέπουν σε δράση, προστατεύοντας έτσι τους κοινούς θνητούς από την αλήθεια για το τι υπάρχει εκεί έξω.
Μπορεί αυτά να είναι φαντασιώσεις, αλλά έχουμε ήδη την τεχνολογία, προτείνει ο Ρέστακ, για να εμποδίσουμε τους ανθρώπους να κρατήσουν αναμνήσεις που θα μπορούσαν στο μέλλον να τους στοιχειώσουν. Οι βήτα αναστολείς, φάρμακα που χρησιμοποιούνται μερικές φορές για τη θεραπεία της υψηλής αρτηριακής πίεσης, έχει βρεθεί ότι αμβλύνουν τη συναισθηματική αντίδραση που προκαλείται όταν ανακαλείται κάτι τρομακτικό, ενώ υπάρχουν ενδείξεις ότι παρεμβαίνουν επίσης στην παγίωση των γεγονότων ως αναμνήσεις.
«Στην πραγματικότητα υπάρχουν συζητήσεις για το αν αυτά τα φάρμακα θα πρέπει να αποτελούν μέρος του οπλοστασίου για να βοηθήσουμε ανθρώπους που έχουν ζήσει σε τρομερά σενάρια ή φρικτές εμπειρίες». Πρόκειται όμως για ένα «αμβλύ εργαλείο» εξηγεί – τα φάρμακα δεν μπορούν να διακρίνουν μεταξύ αναμνήσεων που μπορεί να είναι χρήσιμες στην καθημερινότητα του ατόμου και εκείνων που είναι απλώς οδυνηρές – και εγείρει πολύπλοκα ερωτήματα σχετικά με την ηθική της επέμβασης στο μυαλό των ανθρώπων.
Ο Ρέσκακ υποστηρίζει ότι η μνήμη είναι συνυφασμένη με το ποιοι είμαστε. Συνδέει οικογένειες και ζευγάρια μεταξύ τους, καθώς αναπολούν το κοινό τους παρελθόν. Οι εμπειρίες του παρελθόντος δίνουν νόημα και υφή στη ζωή. «Είμαστε αυτό που μπορούμε να θυμηθούμε. Όσα περισσότερα πράγματα μπορούμε να θυμηθούμε, τόσο πιο καθαρά, τόσο πιο γεμάτη και εμπλουτισμένη είναι η προσωπικότητά μας», λέει ο Ρέστακ, ο οποίος υποστηρίζει ότι η προσωπικότητα των ατόμων που πάσχουν από άνοια μπορεί να γίνει πιο επίπεδη και πιο αμβλυμμένη. «Οι άνθρωποι λένε «Ω, δεν φαίνεται να είναι το ίδιο άτομο»». Ίσως γι’ αυτό φοβόμαστε τόσο πολύ τη νόσο Αλτσχάιμερ: η μνήμη είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με την αίσθηση του εαυτού.
*Με στοιχεία από theguardian.com