Κοσμάς Θεοδωρίδης
Η μεγάλη επιτυχία που γνωρίζει η ταινία «Ο άνθρωπος του Θεού» (Man of God) με θέμα τη ζωή του Αγίου Νεκταρίου επανέφερε στο προσκήνιο μια παλιά, πολλαπλώς απαξιωμένη, αλλά περιέργως επιμένουσα μυθιστορία σχετικώς προς τον βίο του. Πρόκειται για το γνωστό μύθο της συμμετοχής του Αγίου στο διαβόητο Ανάθεμα κατά του Βενιζέλου τον Δεκέμβριο του 1916. Καθώς γράφονται αυτές οι γραμμές, η ταινία πλησιάζει, αν δεν έχει ξεπεράσει, τα 300.000 εισιτήρια και είναι λογικό το ενδιαφέρον για τις διάφορες πτυχές της ζωής του να είναι έντονο, πολύ περισσότερο όταν εμπλέκονται επίσης δημοφιλή πολιτικά πρόσωπα, όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Έχουμε λοιπόν δυο πρόσωπα με ευρύτατη αποδοχή σήμερα να φέρονται ως πολέμιοι. Είναι όμως έτσι; Ποια είναι η αλήθεια ή καλύτερα τι είναι αλήθεια;
Ο Μύθος περί συμμετοχής στο Ανάθεμα
Το ιστορικό υπόβαθρο είναι ξεκάθαρο: καθώς ο Εθνικός Διχασμός κορυφώνονταν με την Ελλάδα χωρισμένη στα δυο μεταξύ της Κυβερνήσεως της Θεσσαλονίκης υπό τον Βενιζελο και της φιλοβασιλικής Κυβερνήσεως των Αθηνών, ο Αθηνών Θεόκλητος που ήταν ανοικτά αντιβενιζελικός και φιλοβασιλικός μαζί με μητροπολίτες της Παλαιάς Ελλάδος συμμετείχαν σε συμβολική πράξη αναθέματος στο Πεδίον του Άρεως, όπου χιλιάδες κόσμου συγκεντρώθηκαν και έριξαν λίθους και λιθαράκια σχηματίζοντας ένα πέτρινο σωρό.
Κάποια στιγμή, άγνωστο από ποιον και ακριβώς πότε, άρχισε να κυκλοφορεί η φήμη ότι στο Ανάθεμα της 12ης Δεκεμβρίου 1916, συμμετείχε και ο Άγιος, υποτίθεται λαβών εντολή ως διευθυντής της Ριζαρείου – από την οποία όμως είχε αποχωρήσει το …1908! Η φήμη άρχισε να γράφεται και απέκτησε πλέον δική της ζωή. Παρά το προφανές προβληματικό του μύθου, καθώς ο Νεκτάριος είχε αποχωρήσει από τη Ριζάρειο για την Αίγινα από πολλά χρόνια, το λιμάνι του Πειραιώς βρισκόταν υπό αποκλεισμό και θα ήταν τουλάχιστον παράδοξο ο 70χρονος και ήδη ασθενικός τότε Νεκτάριος να διακινδυνεύσει χειμώνα καιρό ταξίδι προς την Αθήνα για να εμπλακεί σε μια πολιτική αντιπαράθεση για την οποία δε φαίνεται να είχε δείξει κανένα απολύτως ενδιαφέρον, το παραμυθάκι γνώρισε ευρύτατη διάδοση και έφτασε ως τις μέρες μας. Επανειλημμένως, τόσο η εξέταση των σχετικών με το Ανάθεμα και τις συνέπειες του μετά την επιστροφή Βενιζέλου αρχείων, όσο και παράλληλα γεγονότα που φαίνεται να δείχνουν καθαρά ότι βρισκόταν σταθερά στο μοναστήρι της Αιγίνης, διαψεύδουν το σχετικό παραμύθι (για εκτεταμένη μελέτη επί του θέματος βλέπε το άρθρο του Αρχιμανδρίτου Χρυσοστόμου Παπαδάκη).
Η χρήση του Μύθου σε πολιτικές πολεμικές μέσα στο χρόνο
Γιατί όμως επιμένει να κυκλοφορεί ο μύθος; Από τη μια μοιάζει να ισχύει αυτό που λέει ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες, αποδίδοντας το στον Στήβενσον: «τι είναι ένας χαρακτήρας ενός βιβλίου; Ένας χαρακτήρας σε ένα βιβλίο δεν είναι παρά μια σειρά από λέξεις». Από τη στιγμή που μια ιδιότητα ή ένα γεγονός καταγράφει ως τμήμα του βίου ενός χαρακτήρα, αποκτά τη δική του ζωή και αναπαράγεται στο σύμπαν των γραμμάτων με τις διαδικασίες και τους μηχανισμούς που ακολουθούνται εκεί. Είναι θαρρείς ένας χωριστός κόσμος αυτός του γραπτού λόγου, όπου διάφορες λέξεις, φράσεις, ιστορίες και μύθοι, γραπτά οργανώματα διαφόρων τάξεων πολυπλοκότητος δηλαδή, αγωνίζονται για την επιβίωση και διάδοση τους. Νομίζω και ο ίδιος ο Παλαμήδης θα στεκόταν με δέος μπροστά στην εξέλιξη της εφευρεσεώς του, του αλφαβήτου, πολύ περισσότερο τώρα που με το διαδίκτυο έχει πολλαπλασιαστεί το φαινόμενο. Αυτό συμβαίνει και με αυτό το μυθικό γεγονός. Είναι ένα οργάνωμα λέξεων και υποτιθέμενων γεγονότων που απέκτησε δική του ζωή στον κόσμο των γραμμάτω.
Το γιατί έχει επίσης ενδιαφέρον, για όσους από εμάς ενδιαφερόμαστε για τακτικές και μηχανισμούς διαδόσεως οργανωμάτων γραπτού λόγου. Και το γιατί είναι βέβαια ξεκάθαρο: ο άνθρωπος του Θεού που δε φαίνεται να έδειξε κανένα απολύτως ενδιαφέρον για την πολιτική και μάλιστα φέρεται να αρνήθηκε την εκλογή του σε εκκλησιαστικά αξιώματα, έπεσε θύμα πολιτικών διενέξεων. Ο μύθος ξεκίνησε κατά πάσα πιθανότητα αρχικώς για να πλήξει τον Βενιζέλο, λόγω της ευρύτατης δημοφιλίας του Αγίου, ιδιαιτέρως στα λαϊκά στρώματα. Αν ένας Άγιος της εμβέλειας του Νεκτάριου αναθεμάτισε τον Κρητικό, τότε ο τελευταίος δεν μπορεί να ήταν και πολύ σόι, σύμφωνα με τα πάθη του Εθνικού Διχασμού.
Στην πραγματικότητα, εξέχοντες ακόλουθοι και υποστηρικτές του Αγίου ήταν φανατικοί Βενιζελικοί, ενώ ο αντιβενιζελικός Θεόκλητος του 1916 μόνο φιλικώς δε διέκειτο προς τον Άγιο, όπως πολύ γλαφυρά βλέπουμε και στην ταινία. Καθώς ο αντιβενιζελισμός σταδιακώς απαξιωνόταν για να επιβιώσει μόνο στα άκρα και το περιθώριο της κοινωνίας και της πολιτικής σκηνής και ο Βενιζέλος ελάμβανε την κοινώς αποδεκτή θέση του στη χορεία των μεγάλων Ελλήνων, ο μύθος έλαβε νέα ώθηση από τον αντικληρικαλισμό. Άρχισε να επικρατεί ο αντίθετος άνεμος: τι σόι Άγιος είναι αυτός που αναθεμάτισε τον μεγαλύτερο Έλληνα πολιτικό; Και αυτός είναι που κυρίως κινεί το μύθο σήμερα, καθώς οι άνεμοι της πολιτικής άλλαξαν κατεύθυνση προς το πιο υλιστικό βεβαίως.
Η αποκατάσταση της α-ληθείας
Έχουμε λοιπόν τουλάχιστον δυο παρατάξεις, φαινομενικώς άσχετες μεταξύ τους, τους αντιβενιζελικούς και τους αντικληρικαλιστές που χρησιμοποιούν και διαδίδουν αυτό που με όσα γνωρίζουμε σήμερα δεν είναι παρά ένα παραμυθάκι ή μήπως να πω καλύτερα μια συκοφαντία εναντίον του Αγίου; Μια ακόμη συκοφαντία δηλαδή, από τις τόσες που είχε υποστή όσο ζούσε και συνεχίζουν.
Ίσως το μεγαλύτερο μάθημα από την ταινία ωστόσο να είναι αυτό που λέει ή δείχνει σε κάποιες στιγμές ο Νεκτάριος: ο Θεός θα αποκαταστήσει την αλήθεια. Εν τω μεταξύ, όσο οι συκοφαντίες συνεχίζουν και τις ανασκευάζουμε, στην πράξη μεγαλύνουμε και διαδίδουμε στον χρόνο το όνομα του Νεκταρίου στον κόσμο των γραμμάτων. Και ίσως εν τέλει αυτή να είναι η αλήθεια, στην αρχαϊκή της μορφή της α-ληθειας, έλλειψη της λήθης. Παρά τις συκοφαντίες ή ίσως διαμέσου αυτών, το όνομα του δε λησμονιέται. Οπότε ο φτωχός κάλφας της Πόλης, ο δεσπότης της Πενταπόλεως και ασκητής καλόγηρος της Αιγίνης ίσως είχε δίκιο, με έναν τρόπο μυστικό, πέρα από τα απλά λόγια: η αλήθεια του λάμπει διαμέσου των μύθων και των συκοφαντιών.