Θεωρίες συνωμοσίας υπήρχαν από πάντα. Από τότε που ο άνθρωπος κατάφερε να συνεννοηθεί και να χρησιμοποιήσει τον προφορικό – και αργότερα τον γραπτό λόγο-. Όμως τα τελευταία χρόνια με την έκρηξη του διαδικτύου και τις ανεξέλεγκτες χιλιάδες πληροφορίες που μας βομβαρδίζουν, οι «θεωρίες συνωμοσίας» ζουν… τις λαμπρότερες ημέρες τους.
Η «επίπεδη γη», η «κούφια γη», «οι εξωγήινοι», το «πείραμα του Ρόσγουελ», «ο άνθρωπος δεν πάτησε ποτέ στο φεγγάρι. Είναι μια στημένη φωτογραφία» και εκατοντάδες χιλιάδες άλλα τέτοια «κοινά μυστικά» κυκλοφορούν και κάνουν τους ευκολόπιστους αρχικά να αναρωτηθούν και τελικά να πιστέψουν σε κάτι που δεν ισχύει.
Και όλα αυτά όταν απέναντι υπάρχει πλέον μια «επιστημονική σκέψη» η οποία μπορεί να εξηγήσει σχεδόν τα πάντα. Κάτι που τα παλιότερα χρόνια δεν συνέβαινε και όλα πήγαζαν από μια παντοδύναμη ανώτερη οντότητα.
Απλοϊκές ερμηνείες σε πολύπλοκα προβλήματα
Τι είναι όμως μια θεωρία συνομωσίας. Η καθηγήτρια κοινωνικής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κεντ, Κάρεν Ντάγκλας, έδωσε την απάντηση στο livescience.com: «Μια θεωρία συνωμοσίας είναι η πεποίθηση ότι δύο ή περισσότεροι άνθρωποι έχουν συντονιστεί μυστικά για να επιτύχουν ένα αποτέλεσμα και ότι [η αποκάλυψη] αυτής της συνωμοσίας είναι δημόσιου συμφέροντος».
Στο ίδιο μήκος κύματος και ο καθηγητής Ντάνιελ Τζόλεϊ από το πανεπιστήμιο του Νότιγχαμ: «Οι θεωρίες συνωμοσίας ξεκινούν με την προσπάθειά μας να κατανοήσουμε πολύπλοκα γεγονότα. Οι θεωρίες συνωμοσίας προσφέρουν αναμφισβήτητα απλές λύσεις σε πολύπλοκα προβλήματα».
Είναι γεγονός ότι οι θεωρίες συνωμοσίας τείνουν να εμφανίζονται όταν συμβαίνουν σημαντικά πράγματα που οι άνθρωποι θέλουν να κατανοήσουν. Και εμφανίζονται σε περιόδους κρίσης, όταν οι άνθρωποι αισθάνονται ανησυχία και απειλή, ενώ αναπτύσσονται και ευδοκιμούν υπό συνθήκες αβεβαιότητας.
Πως αναπτύσσονται
Ενώ όπως συμφωνούν όλοι οι επιστήμονες όλες οι θεωρίες συνωμοσίας είναι κακόβουλες, και πάνω από όλα αναπόδεικτες. Για να αναπτυχθεί όμως μια θεωρία συνωμοσίας, να έχει δημοτικότητα και μακροζωία χρειάζεται κάποια συστατικά.
Το εξής ένα βασικό: Θα πρέπει να απευθύνεται σε ανθρώπους που θα είναι πρόθυμοι να την πιστέψουν και πρέπει να υπάρχει μια ομάδα ή μια οργάνωση που πάντα θα φταίει και πάντα θα λειτουργεί… συνωμοτικά.
Μια τέτοια ιδανική συγκυρία ανάπτυξης θεωριών συνωμοσίας είναι η πανδημία και ο Covid 19. Ο καθηγητής Ντάνιελ Τζόλεϊ εξηγεί: «Είναι ένα σημαντικό γεγονός που οι άνθρωποι προσπαθούν να κατανοήσουν. Το έδαφος ήταν γόνιμο επειδή η COVID-19 δημιούργησε συναισθήματα αβεβαιότητας και άγχους. Αυτές οι πτυχές σήμαιναν ότι οι θεωρίες συνωμοσίας αυξήθηκαν και ευδοκίμησαν.»
Είναι επίσης γεγονός ότι οι άνθρωποι υπερεκτιμούν τις γνωστικές τους δυνατότητες. Αυτό που κάποιοι λένε «σοπούδασα στο πανεπιστήμιο της ζωής και ξέρω πολλά περισσότερα» είναι γεγονός. Μάλιστα έρευνα Βρετανικών πανεπιστημίων έδειξε ότι το 65% όσων ερωτήθηκαν θεωρούν ότι έχουν νοημοσύνη πάνω από τον μέσο όρο.
Όμως όπως εξηγούν οι καθηγητές όλοι μα όλοι οι άνθρωποι ανεξαιρέτως κοινωνικού επιπέδου και μόρφωσης έχουν πιθανότητες να υποκύψουν σε θεωρίες συνωμοσίας κάποια στιγμή στη ζωή τους εάν οι συνθήκες είναι κατάλληλες.