Μετάφραση:Αντώνης Χρυσουλάκης
Στην ύστερη σοβιετική εποχή, μόνο δύο φορές ο στρατός της Μόσχας διέκοψε την καθημερινή ζωή των απλών πολιτών. Η πρώτη φορά ήταν η εισβολή στην Τσεχοσλοβακία το 1968, η οποία πέρασε σε μεγάλο βαθμό απαρατήρητη από πολλούς Ρώσους, επειδή λίγοι γνώριζαν τι συνέβαινε. Η δεύτερη ήταν η εισβολή στο Αφγανιστάν το 1979, η οποία είχε πολύ μεγαλύτερες συνέπειες. Για πολλούς ανθρώπους, το θέαμα των φέρετρων που επέστρεφαν αεροπορικώς από μια μακρινή χώρα του Νότου κατέρριψε τα ηθικά θεμέλια του σοβιετικού σχεδίου.
Στο πρόσφατό άρθρο του το foreignaffairs αναφέρει ότι το 2022, ο στρατός της Μόσχας διέκοψε για άλλη μια φορά τις ζωές των απλών πολιτών με μια εισβολή, και το αποτέλεσμα ήταν ακόμη χειρότερο από οποιοδήποτε από αυτά τα προηγούμενα γεγονότα. Η Ρωσία μόλις έζησε το πιο τρομακτικό έτος στη μετασοβιετική ιστορία. Ωστόσο, παρά τις αυξανόμενες απώλειες ζωών και τις σκληρές ηθικές ήττες, δεν υπήρξε συντριβή των εθνικών θεμελίων. Σίγουρα, οι Ρώσοι διχάζονται και οι απόψεις τους πολώνονται, καθώς οι άνθρωποι κουράζονται από τον πόλεμο. Αλλά παρά να αποδυναμώσει την εξουσία του Πούτιν, η «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» φαίνεται ότι απλώς την ενίσχυσε.
Όσοι φοβούνται τον Πούτιν είτε έχουν εγκαταλείψει τη χώρα είτε σιωπούν. Το καθεστώς διαθέτει ένα τρομερό οπλοστάσιο μέσων που μπορεί να αναπτύξει εναντίον οποιουδήποτε μιλάει ή εκφράζει με άλλο τρόπο την αντίθεσή του. Έχει χρησιμοποιήσει το νομικό σύστημα για να συντρίψει κάθε διαφωνία, επιβάλλοντας σταλινικές ποινές φυλάκισης σε αντιπολεμικούς ακτιβιστές. Έχει εφεύρει το δικό της ισοδύναμο των κίτρινων αστεριών για να παρενοχλεί, να απειλεί και να εκφοβίζει όσους θεωρούνται «ξένοι πράκτορες». Έχει κλείσει ή μπλοκάρει την πρόσβαση σε όλα σχεδόν τα ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης. Και έχει κολλήσει την ανεπίσημη ετικέτα του “εθνικού προδότη” σε όποιον δεν εκφράζει την ικανοποίησή του για την αύξηση της καταστολής από το κράτος, τον πόλεμο και το όλο και πιο στρατιωτικό-αστυνομικό-κρατικό καθεστώς που τον οδηγεί.
Και έτσι, αντί να διαμαρτυρηθούν, οι περισσότεροι Ρώσοι έχουν καταστήσει σαφές ότι προτιμούν να προσαρμοστούν. Ακόμα και η φυγή από τη χώρα δεν είναι απαραίτητα μια μορφή διαμαρτυρίας. Για πολλούς είναι απλώς μια ρεαλιστική απάντηση στο πρόβλημα του πώς να αποφύγουν να σκοτωθούν ή να γίνουν δολοφόνοι. Είναι αλήθεια ότι ο πληθυσμός είναι πιο ανήσυχος από ποτέ. Σύμφωνα με έρευνες κοινής γνώμης, το άγχος των Ρώσων έφτασε σε νέα ύψη το 2022, αν και επέστρεψε σε λίγο πολύ ανεκτά επίπεδα όταν η απειλή της κινητοποίησης υποχώρησε προσωρινά. Αλλά η προσαρμογή έχει γίνει το κυρίαρχο ρωσικό χαρακτηριστικό. Πού θα τελειώσει; Προς το παρόν, φαίνεται ότι δεν υπάρχει όριο.
Ο Πούτιν χτίζει μια νέα αυτοκρατορία, αλλά δεν πάει καλά. Ο κόσμος φεύγει μαζικά. Ένας από τους βασικούς πυλώνες της σοβιετικής αυτοκρατορίας ήταν τα μεγαλοπρεπή κομμουνιστικά οικοδομικά έργα. Αλλά ο σημερινός αυτοκράτορας έχει βαλθεί να αποκαταστήσει την αυτοκρατορία της Μόσχας καταστρέφοντας τα ίδια αυτά κομμουνιστικά έργα με ρωσικούς πυραύλους. Ενα σημαντικό μέρος των ουκρανικών υποδομών στις οποίες επιτίθεται ο Πούτιν χτίστηκε από τους δικούς του προκατόχους του εικοστού αιώνα. Σκεφτείτε το εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας TEC-5 στο Χάρκοβο. Χτίστηκε από τους Σοβιετικούς τη δεκαετία του 1970, παρείχε ηλεκτρική ενέργεια σε εκατομμύρια ανθρώπους και έγινε ο δεύτερος μεγαλύτερος θερμοηλεκτρικός σταθμός της Ουκρανίας. Τον Σεπτέμβριο του 2022, χτυπήθηκε από ρωσικό χτύπημα, αφήνοντας μια πυρκαγιά που μαίνεται για εβδομάδες και διακόπτοντας την ηλεκτροδότηση σε ένα μεγάλο τμήμα της χώρας. Είναι δύσκολο να μη δει κανείς τη διαφορά. Η προηγούμενη αυτοκρατορία εκτόξευσε τον πρώτο τεχνητό δορυφόρο, τον Σπούτνικ, και τον πρώτο άνθρωπο, τον Γιούρι Γκαγκάριν, στο διάστημα- ο Πούτιν εκτοξεύει θανατηφόρους πυραύλους σε μια γειτονική χώρα. Αυτή είναι η διαφορά μεταξύ της ήπιας ισχύος, η οποία σε κάποιο στάδιο ήταν χαρακτηριστικό ακόμη και της Σοβιετικής Ένωσης, και της ισχύος του Πούτιν, η οποία δεν είναι καθόλου ήπια.
Παρόλα αυτά, το 2022 -ένα έτος πολέμου, ένα έτος μόνιμου σοκ- δεν έχει κάνει πολλά για να αλλάξει τη λαϊκή συγκατάθεση για το καθεστώς. Αυτό δεν είναι απλώς ένα αμυντικό αντανακλαστικό των απλών Ρώσων. Αντίθετα, πρόκειται για μια αμφίπλευρη αντίδραση που προσπαθεί να κρατήσει την πραγματικότητα μακριά. Από τη μία πλευρά, εκφράζεται με την επιθυμία για εκδίκηση κατά του εχθρού, ο οποίος δεν θεωρείται πλέον καν άνθρωπος. Από την άλλη, εδράζεται στη φαντασίωση ότι οι φυσιολογικοί καιροί μπορούν να συνεχιστούν σε μια χώρα στην οποία η διάπραξη βίας κατά των ξένων και η αυτοθυσία με ηρωικό θάνατο στο πεδίο της μάχης γίνονται κοινωνικά αποδεκτές νόρμες.
Αυτή η μορφή συναισθηματικής προστασίας εξηγεί γιατί οι περισσότεροι Ρώσοι βλέπουν το 2022 ως μια πολύ δύσκολη χρονιά – αλλά λιγότερο δύσκολη από την πρώτη χρονιά της πανδημίας COVID-19 ή το χάος των αρχών της δεκαετίας του 1990. Σύμφωνα με δημοσκοπήσεις του ανεξάρτητου Κέντρου Levada, μέχρι το τέλος του 2022, οι φόβοι για μαζική καταστολή, αυθαιρεσία και κυβερνητική καταστολή είχαν στην πραγματικότητα υποχωρήσει σε σχέση με λίγους μήνες νωρίτερα. Όλα αυτά τα εργαλεία της τυραννίας χρησιμοποιήθηκαν με αυξανόμενη δύναμη κατά τη διάρκεια του έτους, και παρόλα αυτά οι άνθρωποι δήλωσαν ότι ανησυχούσαν λιγότερο γι’ αυτά απ’ ό,τι πριν. Αυτή η μειωμένη ανησυχία δεν είναι μόνο αποτέλεσμα της πίεσης για τη διατήρηση της ενότητας εν καιρώ πολέμου- είναι μια συνειδητή απροθυμία να αναγνωριστεί ότι κάτι έχει αλλάξει – μια επιθυμία για αυτοεξαπάτηση. Παρεμπιπτόντως, σύμφωνα με τα στοιχεία των δημοσκοπήσεων, ο μόνος μεγάλος φόβος που εκφράζουν οι άνθρωποι στο ίδιο υψηλό επίπεδο με παλαιότερα είναι η προοπτική ενός νέου παγκόσμιου πολέμου. Αυτό φαίνεται να είναι το μόνο πράγμα για το οποίο ο μέσος Ρώσος δεν εξαπατά τον εαυτό του.
Ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού έχει σχεδόν παραβλέψει την παραβίαση από τον Πούτιν του ίδιου του κοινωνικού συμβολαίου που έθεσε χρόνια πριν από την έναρξη της «ειδικής επιχείρησης”». Από την αρχή, οι αξιωματούχοι διαβεβαίωναν ότι ήταν απλώς επαγγελματίες στρατιωτικοί που έκαναν τη δουλειά τους και υποσχέθηκαν στους Ρώσους ότι, εφόσον υποστήριζαν το καθεστώς, θα ικανοποιούνταν οι βασικές ανάγκες και θα συνεχιζόταν η κανονική ζωή. Τώρα, φυσικά, αυτή η υπόσχεση δεν μπορεί πλέον να ισχύει. Ο Πούτιν απαιτεί από το έθνος να συμμετάσχει σε αυτό που έχει ξεκινήσει, και αποδεικνύεται ότι χρειάζεται τα σώματα των ίδιων των Ρώσων για να τα προσφέρουν ως θυσία. Αυτή η μετατόπιση έχει δικαιολογηθεί από την υπόσχεση ότι ο θάνατος με αυτόν τον τρόπο θα επισκιάσει όλες τις επίγειες αμαρτίες τους, όπως είπε ο πατριάρχης Κύριλλος, ο επικεφαλής της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Μερικές φορές, όσο πιο τρομερό είναι το ψέμα και όσο πιο εξωφρενική είναι η δικαιολόγηση της φρίκης, τόσο πιο εύκολα η πλειοψηφία επιλέγει να το πιστέψει.
Βοηθάει το γεγονός ότι πολλοί Ρώσοι είναι απόλυτα υπόχρεοι στο κράτος. Σύμφωνα με τις επίσημες στατιστικές, το ποσοστό των κοινωνικών πληρωμών στο πραγματικό εισόδημα του πληθυσμού είναι σήμερα μεγαλύτερο από ό,τι ήταν στη σοβιετική εποχή. Παρά την ανάδυση μιας οικονομίας της αγοράς και μιας σημαντικής τάξης αυτάρκων ανθρώπων, ο Πούτιν έχει κάνει ό,τι μπορεί για να διασφαλίσει ότι ο οικονομικός ρόλος του κράτους παραμένει όσο το δυνατόν μεγαλύτερος. Και έχει χρησιμοποιήσει την εισροή πετροδολλαρίων για να προωθήσει αυτόν τον στόχο.
Προς το παρόν, ο Πούτιν προβάλλει τις νέες απαιτήσεις του για «τροφή για κανόνια» σε ένα σχετικά ήρεμο κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον. Αλλά αυτό μπορεί να αλλάξει καθώς η οικονομία πέφτει. Δεδομένης της αναπόφευκτης μείωσης των εσόδων του ομοσπονδιακού προϋπολογισμού λόγω των περιορισμών στις εξαγωγές πετρελαίου και φυσικού αερίου, της εξασθένησης της οικονομικής δραστηριότητας και των σημαντικών δαπανών για την άμυνα και την ασφάλεια, το κράτος θα έχει λιγότερες ευκαιρίες να εξαγοράσει την αφοσίωση του πληθυσμού τους επόμενους μήνες. Παρόλα αυτά, είναι πιθανό ότι ο Πούτιν θα τα καταφέρει. Για ένα πράγμα, οι υπηρεσίες ασφαλείας και επιβολής του νόμου, από τον στρατό και την αστυνομία μέχρι τις ειδικές υπηρεσίες, θα συνεχίσουν να χρηματοδοτούνται καλά, και είναι αυτές που θα επιβάλουν την πίστη. Κανείς δεν έχει ακυρώσει τη μέθοδο καρότο και ραβδί, αλλά η αξία του ραβδιού αυξάνεται.
Τα στοιχεία των ρωσικών εισαγγελικών αρχών δίνουν κάποιες ενδείξεις τόσο για την έκταση της ανοιχτής αντιπολίτευσης στον Πούτιν όσο και για την επίσημη αντίδραση σε αυτήν. Το 2022, 20.467 άτομα συνελήφθησαν για πολιτικούς λόγους, κυρίως επειδή εξέφρασαν αντιπολεμικά αισθήματα δημοσίως- και 378 άτομα διώχθηκαν ποινικά για «δυσφήμιση ή διάδοση ψευδών ειδήσεων για τον ρωσικό στρατό» – με άλλα λόγια, επειδή πήραν αντιπολεμική θέση. Από αυτούς τους 378, οι πενήντα ένας έχουν ήδη καταδικαστεί. Επίσης, το 2022, 176 άτομα και οργανώσεις χαρακτηρίστηκαν «ξένοι πράκτορες»και το ρωσικό κοινοβούλιο ψήφισε 22 νέους νόμους με στόχο την ενίσχυση των κατασταλτικών εξουσιών του κράτους. Μεταξύ αυτών ήταν ένας νέος νόμος που στόχευε την «προπαγάνδα» των ΛΟΑΤ και ένας που έδινε στο κράτος δραστικά διευρυμένες εξουσίες επί των λεγόμενων ξένων πρακτόρων.
Εξίσου εντυπωσιακή ήταν η αυξανόμενη χρήση της λογοκρισίας. Το 2022, οι αρχές μπλόκαραν περισσότερους από 210.000 ιστότοπους και η μηχανή του Πούτιν ουσιαστικά φίμωσε κάθε έστω και ελάχιστα ανεξάρτητο μέσο ενημέρωσης που είχε απομείνει στη Ρωσία. Ωστόσο, πολλά από τα μέσα ενημέρωσης που έχουν μπλοκαριστεί ή κλείσει καταφέρνουν να κάνουν αποτελεσματικά τη δουλειά τους από το εξωτερικό (και μερικές φορές ακόμη και από το εσωτερικό της χώρας: Η Novaya Gazeta, για παράδειγμα, προσπαθεί να προωθήσει νέα προγράμματα, και το πρώην ραδιόφωνο Echo of Moscow εκπέμπει στο YouTube εν μέρει από τη Μόσχα). Οι Ρώσοι που θέλουν να παρακολουθήσουν, να ακούσουν ή να διαβάσουν εναλλακτικές πληροφορίες και απόψεις μπορούν να χρησιμοποιήσουν ένα εικονικό ιδιωτικό δίκτυο (VPN) για να το κάνουν. Πολλά εξόριστα ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης εκπέμπουν επίσης στο YouTube, το οποίο η ρωσική κυβέρνηση διστάζει να μπλοκάρει από φόβο μήπως προκαλέσει την οργή του τεράστιου αριθμού αποπολιτικοποιημένων χρηστών της πλατφόρμας.
Στην πραγματικότητα, όσο υψηλοί και αν είναι αυτοί οι αριθμοί, ο απολογισμός των πολιτικών διώξεων και των μπλοκαρισμένων ιστότοπων αποκαλύπτει μόνο αυτό που υπάρχει στην επιφάνεια. Η οργή για τον Πούτιν και για τον πόλεμο είναι πολύ ευρύτερη. Πολλοί που παραμένουν στη Ρωσία φοβούνται να μιλήσουν- πολλοί έχουν εγκαταλείψει τη χώρα, ψηφίζοντας με τα πόδια τους κατά του Πούτιν. Και άλλοι πάλι έχουν επιστρέψει στην πρακτική της «δημοκρατίας της κουζίνας» της ύστερης σοβιετικής εποχής, συζητώντας και καταδικάζοντας τον πόλεμο του Πούτιν στο σπίτι ή ήσυχα σε καφετέριες. Αξιοσημείωτα δημοφιλή στη Ρωσία αυτή τη στιγμή είναι τα κλασικά λογοτεχνικά έργα που περιέχουν διακριτικά αντιπολεμικά μηνύματα. Το πιο πολυδιαβασμένο βιβλίο στις αρχές του περασμένου έτους ήταν το 1984 του Τζορτζ Όργουελ. Άλλα βιβλία που πουλάνε καλά είναι εκείνα για την καθημερινή ζωή στη Γερμανία της δεκαετίας του 1930, στα οποία οι άνθρωποι αναγνωρίζουν τον εαυτό τους και τους φόβους τους. Οι πνευματικοί εκδοτικοί οίκοι επανεκδίδουν επίσης αντιπολεμικά βιβλία στα οποία οι αρχές είναι δύσκολο να αντιταχθούν, όπως οι διαλέξεις του Γερμανοελβετού φιλοσόφου Karl Jaspers το 1945 για τη συλλογική ενοχή και ευθύνη των Γερμανών και τα καυστικά άρθρα του Λέοντα Τολστόι κατά του πολέμου. Και αυτοί οι συγγραφείς εκφράζουν συναισθήματα με τα οποία πολλοί Ρώσοι σήμερα μπορούν να ταυτιστούν.
Δεδομένης της κλίμακας της καταστολής, δεν είναι ρεαλιστικό να περιμένουμε μια μαζική εξέγερση κατά του Πούτιν, ειδικά από τη στιγμή που οι περισσότεροι απλοί Ρώσοι προτιμούν να βάλουν το κεφάλι τους στην άμμο και να βρουν κάποια παράξενη λογική και αλήθεια στη λογική του καθεστώτος. Οι άνθρωποι δεν θέλουν να βρίσκονται στο πλευρό του κακού, οπότε χαρακτηρίζουν το κακό ως καλό, αναγκάζοντας έτσι τον εαυτό τους να πιστέψουν ότι ο Πούτιν φέρνει την ειρήνη. Όπως το έθεσε ένας αξιωματούχος του Κρεμλίνου, ο πρόεδρος εκτοξεύει «πυραύλους δικαιοσύνης». Διαφορετικά, λένε οι Ρώσοι στους εαυτούς τους, το ΝΑΤΟ θα τους συντρίψει και θα διαμελίσει τη χώρα τους -ακόμα κι αν δεν υπάρχει ούτε ίχνος απόδειξης ότι αυτό θα συμβεί πριν από τον Φεβρουάριο του 2022. Ο Πούτιν ξέρει καλύτερα…
*Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο foreignaffairs.com