Ο θάνατος της βασίλισσας Ελισάβετ οδήγησε τον διάδοχο Κάρολο στον θρόνο του Ηνωμένου Βασιλείου. Όπως είναι φυσικό, υπάρχει το ερώτημα αν αυτή η αλλαγή στον βρετανικό θρόνο θα φέρει διαφοροποιήσεις στην πολιτική ζωή.
Οι Financial Times, με άρθρο του Ρόμπερτ Σρίμσλεϊ, επιχειρούν να απαντήσουν σε αυτό το ερώτημα, αν και θυμίζουν ότι επίσημα ο μονάρχης παραμένει εκτός πολιτικής. Εξουσίες μπορεί το στέμμα να έχει πολλές, ωστόσο αυτές ασκούνται σε συμφωνία με τις συμβουλές και με τις επιθυμίες της εκάστοτε εκλεγμένης κυβέρνησης.
Οι στιγμές που η Ελισάβετ παρενέβη
Ο βασιλιάς λοιπόν στην Αγγλία παραμένει, επισήμως, μακριά από τις κομματικές αντιπαραθέσεις. Αυτό είναι σαφές. Αυτό που παραμένει επί του πρακτέου «σκοπίμως» ασαφές και αδιαφανές ωστόσο, τουλάχιστον σε έναν βαθμό, είναι το πραγματικό εύρος της επιρροής και της εμπλοκής που έχει ή μπορεί να έχει ο μονάρχης.
Αν και υπήρξαν στιγμές τα τελευταία 70 χρόνια που η παρέμβαση της βασίλισσας Ελισάβετ ήταν ορατή, αυτές είναι σπάνιες. Αυτό που είναι ελάχιστα γνωστό είναι ο αντίκτυπος που είχε στις εβδομαδιαίες συναντήσεις της με τον πρωθυπουργό – ίσως η μόνη κυβερνητική υπόθεση που δεν διαρρέει ποτέ – ή μετά την καθημερινή της περιήγηση στα επίσημα έγγραφα, τόσο από το Ηνωμένο Βασίλειο όσο και από τα άλλα κράτη της Κοινοπολιτείας όπου παραμένει αρχηγός κράτους.
Το θέμα θα αποκτήσει νέα σημασία επειδή είναι πολύ περισσότερα γνωστά για πολλές από τις απόψεις του βασιλιά Καρόλου και επειδή ο ίδιος, ενώ ήταν πρίγκιπας της Ουαλίας, έχει δραστηριοποιηθεί στην προώθηση των θεμάτων του με τους υπουργούς και έχει επιτρέψει να γίνουν γνωστές οι απόψεις του – με πιο πρόσφατη την αποστροφή του για το σχέδιο της κυβέρνησης να στείλει παράτυπους μετανάστες στη Ρουάντα.
Διαφορετικά ως μονάρχης
Ωστόσο, ο βασιλιάς Κάρολος, θυμίζουν οι FT, ξεκαθάρισε σε συνέντευξή του στο BBC πριν από τέσσερα χρόνια ότι κατανοεί ότι πρέπει να συμπεριφέρεται διαφορετικά ως μονάρχης. «Είναι σαφές ότι δεν θα μπορώ να κάνω τα ίδια πράγματα που έκανα ως διάδοχος», είπε, προσθέτοντας ότι δεν θα αναμειχθεί σε πολιτικά ζητήματα ως μονάρχης, καθώς «δεν είναι τόσο ηλίθιος».
Ο Κάρολος επανέλαβε κάτι ανάλογο και την περασμένη Παρασκευή, από το βήμα της ομιλίας του ενώπιον του έθνους. Μιλώντας για πρώτη φορά ως βασιλιάς, δήλωσε: «Η ζωή μου φυσικά θα αλλάξει καθώς αναλαμβάνω τις νέες μου ευθύνες. Δεν θα είναι πλέον δυνατό για μένα να αφιερώνω τόσο πολύ από τον χρόνο και από την ενέργειά μου σε φιλανθρωπίες και σε θέματα για τα οποία νοιάζομαι». «Αυτό το έργο θα περάσει τώρα σε άλλους», πρόσθεσε, υπογραμμίζοντας ότι «θα διατηρήσει τις συνταγματικές αρχές που βρίσκονται στην καρδιά του έθνους μας».
Σύμφωνα με τους FT, ο Κάρολος δεν παραιτείται μεν από την πεποίθησή του ότι τα ανώτερα μέλη της βασιλικής οικογένειας πρέπει να μιλούν για κοινωνικά ζητήματα, αποδέχεται δε ότι πλέον αυτήν την αποστολή θα πρέπει να την αναλάβουν άλλοι εκτός του βασιλιά, όπως για παράδειγμα ο νέος πρίγκιπας της Ουαλίας.
Δεν έχει συμβεί στη σύγχρονη εποχή
Επισήμως, ο μονάρχης επισφραγίζει με τη συναίνεση και τη συγκατάθεσή του κάθε νομοσχέδιο, ωστόσο δεν έχει υπάρξει ποτέ περίπτωση στη σύγχρονη εποχή κατά την οποία μονάρχης στην Αγγλία να μην έδωσε αυτήν τη συγκατάθεση όταν του ζητήθηκε. Ο μονάρχης ανοίγει επίσημα κάθε νέα συνεδρίαση του κοινοβουλίου αλλά η ομιλία του, στην οποία αναφέρονται ποια μέτρα θα ακολουθήσουν, έχει γραφτεί από την κυβέρνηση.
Υπάρχουν, λοιπόν, εξουσίες που υπάγονται στο λεγόμενο βασιλικό προνόμιο, ωστόσο στην πραγματικότητα αυτές οι εξουσίες ανήκουν πια στην κυβέρνηση και/ή στο κοινοβούλιο. Το δικαίωμα υπογραφής συνθηκών και κήρυξης πολέμου βρίσκεται για παράδειγμα πλέον στα χέρια της κυβέρνησης, ενώ ειδικά στην περίπτωση της κήρυξης πολέμου η κυβέρνηση θεωρείται πως θα πρέπει πια να ζητήσει και τη σύμφωνη γνώμη των βουλευτών.
Ο μονάρχης έχει θεωρητικώς την εξουσία να διαλύσει το κοινοβούλιο και να απολύσει τον πρωθυπουργό οδηγώντας τη χώρα σε εκλογές. Και πάλι, όμως, αυτή δεν είναι μια εξουσία που θα χρησιμοποιούσε ενάντια στις επιθυμίες της κυβέρνησης ή του κοινοβουλίου.
Η «γκρίζα ζώνη» στα βασιλικά προνόμια
Ωστόσο, υπάρχει μια «γκρίζα ζώνη», όπως τονίζει ο αρθρογράφος των FT. Κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων για το Brexit στο προηγούμενο κοινοβούλιο, όσοι βρίσκονταν κοντά στα ανάκτορα του Μπάκιγχαμ ανησυχούσαν για το τι θα συνέβαινε αν η κυβέρνηση έχανε μια ψήφο δυσπιστίας και η βασίλισσα αναγκαζόταν να ζητήσει από άλλον ηγέτη να προσπαθήσει να σχηματίσει κυβέρνηση.
Ίσως η πιο δραματική χρήση αυτών των βασιλικών εξουσιών δεν έγινε στο Ηνωμένο Βασίλειο αλλά στην Αυστραλία το 1975, όταν ο γενικός κυβερνήτης, ο εκπρόσωπός της στη χώρα, χρησιμοποίησε τις εξουσίες του για να απολύσει τον πρωθυπουργό Γκαφ Γουίτλαμ. Επιστολές δείχνουν ότι η βασίλισσα δεν ενημερώθηκε εκ των προτέρων για την κίνηση αυτή, αν και η κρίση είχε ήδη ξεκινήσει και είχε συζητηθεί με το παλάτι του Μπάκιγχαμ.
Ο Γουίτλαμ είχε αποτύχει να εξασφαλίσει την έγκριση του κοινοβουλίου για τον προϋπολογισμό και στη συνέχεια αρνήθηκε να προκηρύξει εκλογές. Ο γενικός κυβερνήτης, Σερ Τζον Κερ, θεώρησε ότι επρόκειτο για συνταγματική κρίση, η οποία καθιστούσε αναγκαίες τις εκλογές. Τόσο ο ίδιος όσο και η βασίλισσα είχαν θεωρηθεί συμβολικοί αρχηγοί κρατών και η χρήση της εξουσίας σόκαρε πολλούς Αυστραλούς. Παρ’ όλα αυτά, ο Γουίτλαμ ηττήθηκε στις εκλογές που ακολούθησαν.
Στην προκειμένη περίπτωση καταβλήθηκαν προσπάθειες να προστατευθεί η βασίλισσα από τις πολιτικές επιπτώσεις, αλλά σε αυτή την περίπτωση αναδείχθηκε η ευαισθησία του σημαντικότερου συνταγματικού δικαιώματος του μονάρχη – της εξουσίας να απολύει κυβερνήσεις και να διαλύει το κοινοβούλιο.
Οι άμεσες παρεμβάσεις της Ελισάβετ
Στη συνέχεια ο αρθρογράφος των FT, θυμίζει τις πιο άμεσες παρεμβάσεις της βασίλισσας Ελισάβετ. Το παράδειγμα που χρησιμοποιεί είναι πριν από το δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία της Σκωτίας το 2014.
Μιλώντας χρόνια αργότερα, ο τότε πρωθυπουργός Ντέιβιντ Κάμερον αποκάλυψε ότι είχε τότε ζητήσει τη βοήθεια της βασίλισσας επειδή ανησυχούσε για όσα προμήνυαν οι δημοσκοπήσεις.
Ο Κάμερον είχε δηλώσει μιλώντας στο BBC: «Θυμάμαι τις συνομιλίες που είχα με τον γραμματέα της βασίλισσας, όχι το να ζητήσει (σ.σ. η βασίλισσα) τίποτα που θα ήταν ακατάλληλο ή αντισυνταγματικό αλλά απλώς ένα ανασήκωμα του φρυδιού νομίζαμε ότι θα έκανε μια κάποια διαφορά».
Την Κυριακή πριν από εκείνο το δημοψήφισμα, η βασίλισσα είχε μια σύντομη συνομιλία με μια γυναίκα στην αυλή της εκκλησίας του χωριού Κρέιθι στην Σκωτία: «Έχετε μια σημαντική ψηφοφορία την Πέμπτη. Ελπίζω ότι ο κόσμος θα σκεφτεί πολύ προσεκτικά το μέλλον», είχε δηλώσει τότε η Ελισάβετ.
Η σύγκρουση με τη Θάτσερ
Η βασίλισσα συγκρούστηκε επίσης με τη Μάργκαρετ Θάτσερ όταν η πρωθυπουργός αρνήθηκε να υποστηρίξει τις κυρώσεις κατά της Νότιας Αφρικής του απαρτχάιντ. Η μονάρχης ανησυχούσε για τη ζημία που θα μπορούσε να προκαλέσει αυτό στην Κοινοπολιτεία και ανησυχούσε επίσης για τον αντίκτυπο των πολιτικών της Θάτσερ στον κοινωνικό ιστό του Ηνωμένου Βασιλείου.
Σε ένα εξαιρετικά ασυνήθιστο περιστατικό, οι Sunday Times ενημερώθηκαν για τη δυσαρέσκεια της βασίλισσας από τον εκπρόσωπο Τύπου της. Δεν έχει αποδειχθεί ποτέ ότι ενήργησε κατ’ εντολή της βασίλισσας – οι κατηγορίες τείνουν να επικεντρώνονται σε ανώτερους αυλικούς – αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ενημέρωση αντανακλούσε τις απόψεις της. Αυτό ήταν κάτι βαθύτατα ενοχλητικό και για τις δύο πλευρές, αλλά δεν μπορεί να ειπωθεί ότι άλλαξε την πορεία της Θάτσερ.
Μέλη της βασιλικής οικογένειας έχουν όμως στο παρελθόν κάνει παράλληλα lobbying και υπέρ της εξυπηρέτησης δικών τους συμφερόντων. Το 2021 ο Guardian αποκάλυψε ότι πίσω στη δεκαετία του 1970 η βασίλισσα ή έστω τα ανάκτορα πίεζαν προκειμένου να εξασφαλίσουν την εξαίρεση των ιδιωτικών βασιλικών επενδύσεων από τους νόμους περί χρηματοοικονομικής διαφάνειας.
Οι κατηγορίες προς τον Κάρολο
Ως πρίγκιπας της Ουαλίας, ο νέος βασιλιάς επικρίθηκε συχνά για τις πολιτικές παρεμβάσεις του. Οι πιο γνωστές αφορούσαν μη κομματικά θέματα όπως η αρχιτεκτονική, η εναλλακτική ιατρική και το περιβάλλον, όπου υπήρξε πρώιμος υποστηρικτής της βιολογικής γεωργίας, της αειφορίας και της ευαισθητοποίησης για το κλίμα.
Αποκαλύφθηκε, όμως, ότι πίεζε επίσης υπουργούς για πιο ευαίσθητα θέματα. Ο λόρδος Ντέιβιντ Μπλάνκετ, πρώην υπουργός Παιδείας των Εργατικών, θυμήθηκε ότι πιέστηκε από τον τότε πρίγκιπα να επεκτείνει σχολικά προγράμματα (το άρθρο κάνει ιδιαίτερη αναφορά στα grammar schools).
Οι επιστολές που αποκαλύφθηκαν
Μετά από μια μακρά δικαστική διαμάχη, αποκαλύφθηκαν 27 επιστολές του πρίγκιπα προς ανώτερους υπουργούς που φανερώνουν το εύρος του πολιτικού του lobbying. Οι συγκεκριμένες επιστολές έμειναν στην ιστορία ως «black spider memos».
Στο άρθρο των FT, επισημαίνεται ότι αν και η βασιλική οικογένεια δεν έχει άμεση εξουσία επί της πολιτικής, οι επιστολές αυτές δημιούργησαν ανησυχίες ότι ο μελλοντικός βασιλιάς θα συνεχίσει να πιέζει τους υπουργούς για θέματα που τον αφορούν. Ο μονάρχης έχει τη δύναμη να επηρεάζει τη συζήτηση με πολύ μικρές χειρονομίες, όχι μόνο με το να θέτει ευγενικά ερωτήματα τόσο ιδιωτικά όσο και δημόσια.
Το παράδειγμα του Ερρίκου Ε’ και ο Σαίξπηρ
Ο ίδιος ο Κάρολος είχε πάντως, μιλώντας στο BBC, αποκηρύξει ως «ανόητη» την ιδέα ότι εκείνος θα μπορούσε να συνεχίσει ως βασιλιάς να συμπεριφέρεται όπως συμπεριφερόταν όταν ήταν πρίγκιπας. «Η ιδέα ότι θα συνεχίσω με τον ίδιο ακριβώς τρόπο είναι εντελώς ανόητη επειδή οι δύο καταστάσεις είναι εντελώς διαφορετικές», είχε δηλώσει ο ίδιος επικαλούμενος μάλιστα τα έργα του Σαίξπηρ Ερρίκος Δ’ και Ε’ και τις αλλαγές στον νεαρό βασιλιά Ερρίκο Ε’ καθώς ο τελευταίος γίνεται μονάρχης.
Υπάρχουν βέβαια πολλοί, καταλήγουν οι FT, που θα ήθελαν ο Κάρολος ως βασιλιάς να μιλά για μεγάλα κοινωνικά ζητήματα, όπως για παράδειγμα είναι η κλιματική αλλαγή. Το πώς ο Κάρολος θα κινηθεί από την πλευρά του το προσεχές διάστημα πρόκειται να καθορίσει και τη βασιλεία του, τονίζει ο Ρόμπερτ Σρίμσλεϊ.