Όταν άνοιγε το 1969 το Πολιτιστικό Κέντρο Ατατούρκ (AKM), αρχικά γνωστό ως Παλάτι του Πολιτισμού, όλοι μιλούσαν γι’ αυτό.
Στην άκρη της πλατείας Ταξίμ, στην καρδιά του κέντρου διασκέδασης της Κωνσταντινούπολης, το κτήριο θεωρήθηκε ναός του μοντερνισμού και του ανθρώπου του οποίου πήρε το όνομα: του Κεμάλ Ατατούρκ.
Όμως, στα τέλη της δεκαετίας του ’70, ένα μέρος του AKM κάηκε. Μετά από παραμέληση ετών, το κτήριο κατεδαφίστηκε με διαταγή του Ταγίπ Ερντογάν. Πολλοί φοβήθηκαν τα χειρότερα όταν ο Τούρκος πρόεδρος δεσμεύθηκε να χτίσει στη θέση του μια «μπαρόκ» όπερα.
Κάπως έτσι λοιπόν αναστέναξαν με ανακούφιση όταν άνοιξε πέρυσι το νέο κέντρο, κόστους 200 εκατομμυρίων δολαρίων. Εξωτερικά, το κτήριο μοιάζει λιγότερο με φόρο τιμής στον προκάτοχό του και περισσότερο μ’ ένα υπερμεγέθες αντίγραφο (σχεδιάστηκε από τον γιο του αρχιτέκτονα που δημιούργησε το προηγούμενο κτήριο). Αυτό που το κάνει να ξεχωρίζει είναι μια αίθουσα όπερας 2.000 θέσεων που στεγάζεται μέσα σε μια τεράστια σφαίρα στο αίθριο· το εξωτερικό της περίβλημα, καλυμμένο με χιλιάδες πορφυρά κεραμικά πλακίδια, λάμπει σαν τον ήλιο που δύει πάνω από την Ταξίμ. Ο χώρος που την περιβάλλει περιλαμβάνει ένα θέατρο, μια γκαλερί, ένα σινεμά και έναν μεγάλο αριθμό από καφετέριες.
Η σύγχρονη Τουρκία, το κράτος που έσωσε ο Ατατούρκ από τα ερείπια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, γιορτάζει το 2023 τα 100 της χρόνια. Όπως επισημαίνει ο Economist, προκειμένου να προετοιμάσει το σκηνικό για τους εορτασμούς, ο Ερντογάν έχει προσφέρει ένα makeover στη μεγαλύτερη πόλη της χώρας, την αρχαία πατρίδα των Οθωμανών (και των Βυζαντινών πιο πριν). Κι όμως, η μεταμόρφωση που δημιούργησε έχει να κάνει λιγότερο μ’ έναν φόρο τιμής στην κληρονομιά της Κωνσταντινούπολης ή του Ατατούρκ και περισσότερο με μια εδραίωση της δικής του. 
Ο Ερντογάν θεωρεί τον εαυτό του ιδρυτή μιας «Νέας Τουρκίας», μιας πιο σίγουρης, πιο ανεξάρτητης και πιο θρησκευόμενης ενσάρκωσης της χώρας την οποία εξελέγη για να κυβερνήσει πριν από δύο δεκαετίες. Ο όρος «Νέα Τουρκία» σημαίνει την αποκατάσταση της χώρας στη θέση υπεροχής που ο ίδιος πιστεύει πως είναι το πεπρωμένο της να κατέχει. Ο Ερντογάν χρησιμοποίησε την αρχιτεκτονική για να κάνει όλους τους υπόλοιπους να εμπεδώσουν αυτή την ιδέα. Έχει ήδη ηγηθεί πολλών κατασκευαστικών έργων: ένα νέο αεροδρόμιο κόστους 11 δισ. δολαρίων στα περίχωρα της Κωνσταντινούπολης, το οποίο ελπίζει ότι θα γίνει το μεγαλύτερο στον κόσμο. Το μεγαλύτερο τζαμί στη χώρα (100 εκατ. δολάρια), στην ασιατική ακτή της πόλης. Και ένα παλάτι 1.100 δωματίων στην Άγκυρα (615 εκατ. δολάρια), στο οποίο διαμένει. Το πιο πρόσφατο πρότζεκτ του είναι ένας δεύτερος Βόσπορος -ένα κανάλι 45 χιλιομέτρων που θα συνδέει τη Μαύρη Θάλασσα με τη Θάλασσα του Μαρμαρά και θα μετατρέψει ένα μεγάλο μέρος της Κωνσταντινούπολης σε νησί.
Το στίγμα του το άφησε και στο κέντρο της Κωνσταντινούπολης και ιδιαίτερα στην πλατεία Ταξίμ. Στη διάρκεια του περασμένου αιώνα, διαδοχικές κυβερνήσεις και άλλες πολιτικές δυνάμεις διαπληκτίστηκαν για την Ταξίμ, στην προσπάθεια να την αναμορφώσουν και να τη διεκδικήσουν ως χώρο δικό τους. Ο Ερντογάν το έκανε αυτό χτίζοντας ένα τεράστιο τζαμί απέναντι από το AKM, υλοποιώντας μια υπόσχεση που είχε δώσει όταν ήταν δήμαρχος της Κωνσταντινούπολης τη δεκαετία του 1990. Μια λωρίδα από τσιμέντο απλώνεται ανάμεσα στα δύο κτήρια και ξεχειλίζει μέχρι τις παρυφές του πάρκου Γκεζί, του κέντρου των μαζικών διαδηλώσεων που ταρακούνησαν την Τουρκία πριν από μια δεκαετία. Το πάρκο, το οποίο ο Ερντογάν ήθελε να αντικαταστήσει με μια ρέπλικα των στρατώνων του οθωμανικού στρατού και ένα εμπορικό κέντρο, εξακολουθεί να επιβιώνει. Όμως η περιοχή που το περιβάλλει, η οποία φαίνεται να έχει σχεδιαστεί για τους πεζούς, μοιάζει πλέον πιο κατάλληλη για στρατιωτική παρέλαση παρά για έναν ανέμελο περίπατο.
Κατεβαίνοντας τον λόφο από την Ταξίμ, ένα έργο αναμόρφωσης ύψους 1,7 δισ. δολαρίων που ονομάστηκε Galataport έχει μετατρέψει την παραμελημένη περιοχή του λιμανιού σε πολυτελές εμπορικό κέντρο και τερματικό σταθμό για κρουαζιερόπλοια. Ένα από τα θύματα της ανάπτυξης (ή τους ωφελούμενους· εξαρτάται ποιον θα ρωτήσεις) είναι το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Κωνσταντινούπολης. Η παλιά στέγη του Istanbul Modern, η οποία χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη, κατεδαφίστηκε. Το νέο κτήριο, που σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Ρέντσο Πιάνο για να μοιάζει με στοίβες από κοντέινερς, αναμενόταν να ανοίξει εγκαίρως για τη φετινή Μπιενάλε της Κωνσταντινούπολης, μια έκθεση τέχνης που εγκαινιάστηκε στις 17 Σεπτεμβρίου. Οι εργασίες βρίσκονται ακόμα σε εξέλιξη.
Οι διαμαρτυρίες στο πάρκο Γκεζί το 2013 ξεκίνησαν στην προσπάθεια να μπει ένα φρένο στα αμφιλεγόμενα πρότζεκτ που ετοίμαζε ο Ερντογάν για την πόλη. Οι διαδηλώσεις κατεστάλησαν με βία. Οι «αμφισβητούμενοι αστικοί δημόσιοι χώροι» της Κωνσταντινούπολης -οι οποίοι παραδόξως ήταν το θέμα της φετινής μπιενάλε- δεν είναι πια αμφισβητούμενοι: 10 χρόνια αργότερα, το όραμα του Ερντογάν έχει νικήσει.
Δεκάδες κτήρια έχουν ανεγερθεί και δεκάδες έχουν πέσει, με καμία απολύτως δημόσια διαβούλευση και χωρίς προβληματισμό για τις τοπικές κοινότητες, εξηγεί ο Μουράτ Γκουβέντς, επικεφαλής του Κέντρου Μελετών Κωνσταντινούπολης στο Πανεπιστήμιο Kadir Has. Κάποιοι λένε ότι χάθηκαν ευκαιρίες. Το Galataport θα μπορούσε να είναι ένας από τους πιο σημαντικούς και συμπεριληπτικούς δημόσιους χώρους της πόλης, υποστηρίζει ο πολεοδόμος Γιασάρ Αντνάν Ανταναλί. «Αντ΄αυτού έχτισαν ένα πριβέ λιμάνι κρουαζιερόπλοιων και ένα ακόμα εμπορικό κέντρο».
Η κριτική
Η Κωνσταντινούπολη δεν γερνάει όμορφα. Από το 2000 και μετά, ο πληθυσμός της έχει εκτοξευθεί από 11 σε σχεδόν 16 εκατομμύρια. Η πόλη ίσως εξακολουθεί να γοητεύει τους τουρίστες. Μια μέρα με λιακάδα, η Αγία Σοφία και το Μπλε Τζαμί, πλαισιωμένα από τις πλαγιές του όρους Ουλουντάγκ και τη Θάλασσα του Μαρμαρά να λαμπυρίζει, εξακολουθούν να σαγηνεύουν. Για τους κατοίκους, όμως, η Κωνσταντινούπολη έχει μετατραπεί σε ένα μόνιμο εργοτάξιο πνιγμένο στην κίνηση -είναι λιγότερο η πόλη των επιθυμιών και περισσότερο η πόλη του δυο ώρες στους δρόμους.
Φέτος η Economist Intelligence Unit, αδελφή εταιρεία του Economist, τοποθέτησε την Κωνσταντινούπολη στην τελευταία θέση της λίστας με τις πιο βιώσιμες πόλεις στην Ευρώπη. Σε ξεχωριστή έρευνα για τις πιο πράσινες πόλεις του κόσμου, κατέλαβε την τελευταία θέση. Τα έργα του Ερντογάν δεν είναι ο μόνος ένοχος γι’ αυτό -κάποια πρότζεκτ μάλιστα, όπως το νέο AKM, είναι ευπρόσδεκτα.
Αυτό που χρειάζεται όμως η Κωνσταντινούπολη, πολύ περισσότερο από τα εμπορικά κέντρα και τα γιγάντια τζαμιά, είναι λίγος χώρος να αναπνεύσει.