Οι Αμερικανοί τον γνώριζαν ως τον Νο 2 ηγέτη της Αλ Κάιντα, με τα γυαλιά και τη θαμνώδη γενειάδα, και αναπληρωτή του Οσάμα Μπιν Λάντεν. Αλλά στην πραγματικότητα, ήταν το μυαλό και τα αιματοβαμμένα χέρια του Αϊμάν αλ Ζαουάχρι που καθοδήγησαν το πιο διαβόητο τρομοκρατικό κίνημα του κόσμου.
Θεαματικές επιθέσεις
Είχε ηγηθεί της δικής του μαχητικής ομάδας και πρωτοστάτησε σε ένα είδος τρομοκρατίας που επέλεγε τις θεαματικές επιθέσεις και την αδιάκριτη σφαγή αμάχων. Οταν συνένωσε επισήμως την ομάδα του με την Αλ Κάιντα τη δεκαετία του 1990, έφερε μαζί αυτές τις τακτικές καθώς και ένα διευρυμένο όραμα για επίθεση στη Δύση.
Ηταν αυτός που υποστήριξε ότι η ήττα του «μακρινού εχθρού» – των Ηνωμένων Πολιτειών – ήταν ένας ουσιαστικός προάγγελος για την αντιμετώπιση του «εγγύς εχθρού» της Αλ Κάιντα, των δηλαδή φιλοδυτικών αραβικών καθεστώτων που στάθηκαν εμπόδιο στο όνειρο της τρομοκρατικής οργάνωσης να ενώσει όλους τους Μουσουλμάνους κάτω από ένα παγκόσμιο χαλιφάτο.
«Η δολοφονία των Αμερικανών και των συμμάχων τους – πολιτικών και στρατιωτικών – είναι ατομικό καθήκον για κάθε μουσουλμάνο που μπορεί να το πράξει σε κάθε χώρα στην οποία είναι δυνατό να το πράξει», έγραψε ο Ζαουάχρι σε ένα μανιφέστο του 1998. Τρία χρόνια αργότερα, θα έκανε τα λόγια πράξη βοηθώντας στον σχεδιασμό των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου και στο Πεντάγωνο.
Αν και δεν είχε το προσωπικό χάρισμα του Μπιν Λάντεν, ο Ζαουάχρι έγινε η πνευματική δύναμη πίσω από τις μεγαλύτερες φιλοδοξίες της Αλ Κάιντα, συμπεριλαμβανομένων των φαινομενικά ανεπιτυχών προσπαθειών της να αποκτήσει πυρηνικά και βιολογικά όπλα.
Ηγήθηκε της αναζωπύρωσης
Και μετά την αναγκαστική αποχώρηση της ομάδας από τη βάση της στο Αφγανιστάν στις αρχές του 2002, ήταν αυτός που σε μεγάλο βαθμό ηγήθηκε της αναζωπύρωσης της Αλ Κάιντα στην άναρχη περιοχή των φυλών πέρα από τα σύνορα, στο Πακιστάν, σύμφωνα με μακροχρόνιους παρατηρητές της τρομοκρατικής ομάδας.
Στα τελευταία του χρόνια, ο Ζαουάχρι ήταν ο επικεφαλής της Αλ Κάιντα, σε μια περίοδο παρακμής, με τα περισσότερα από τα ιδρυτικά στελέχη της ομάδας να είναι νεκρά ή να κρύβονται και τον ηγετικό ρόλο της να αμφισβητείται από επιθετικές οργανώσεις όπως το Ισλαμικό Κράτος.
Παρέμεινε το πρόσωπο της τρομοκρατικής ομάδας, αλλά απέτυχε να αποτρέψει τη διάσπαση του ισλαμιστικού κινήματος στη Συρία και σε άλλες ζώνες συγκρούσεων μετά το 2011.
Φημολογείτο ότι δεν ήταν καλά στην υγεία του, και έγινε γνωστός για τις μακροχρόνιες εξαφανίσεις του από την κοινή θέα, που διακόπτονταν κατά καιρούς από την κυκλοφορία δοκιμίων, βιβλίων και βιντεοσκοπημένων κηρυγμάτων που παρουσίαζαν ένα χαρακτηριστικά στεγνό, παιδαγωγικό ύφος το οποίο φαινόταν ακατάλληλο για την εποχή των social media.
«Ο Ζαουάχρι ήταν ο ιδεολόγος της Αλ Κάιντα, ένας άνθρωπος της σκέψης και όχι άνθρωπος της δράσης», δήλωσε σε συνέντευξή του τον Σεπτέμβριο ο Μπρους Ρίντελ, πρώην εμπειρογνώμονας της CIA για την αντιτρομοκρατία και σύμβουλος τεσσάρων προέδρων των ΗΠΑ. «Τα γραπτά του είναι βαριά και μερικές φορές απίστευτα βαρετά» πρόσθεσε.
Ο δρόμος προς την τρομοκρατία
Καθώς η δεύτερη δεκαετία μετά την 11η Σεπτεμβρίου πλησίαζε στο τέλος της, η ικανότητά του να διαμορφώνει γεγονότα ή να ασκεί ηγεσία εντός του ευρέως διασκορπισμένου τζιχαντιστικού κινήματος φαινόταν όλο και πιο αμφίβολη, είπε ο Ρίντελ. «Δεν είναι η χαρισματική φιγούρα που χρειάζεται η Αλ Κάιντα», τόνισε, «και δεν βλέπω κανέναν άλλον στον ορίζοντα που θα μπορούσε να είναι».
Η πορεία του να γίνει ένας από τους πιο αναγνωρισμένους τρομοκράτες στον κόσμο είχε μια απίθανη αρχή σε ένα προάστιο του Καΐρου της ανώτερης μεσαίας τάξης, θρησκευτικά ποικιλόμορφο προάστιο που φιλοξενούσε πολλές από τις πιο επιτυχημένες οικογένειες της Αιγύπτου.
Ο πατέρας του Μοχάμεντ Ράμπι αλ Ζαουάχρι ήταν καθηγητής φαρμακολογίας και ο παππούς του από τη μητέρα του ήταν πρόεδρος του Πανεπιστημίου του Καΐρου. Την εποχή της γέννησή τους, στις 19 Ιουνίου 1951, η γενέτειρά του, Μααντί, είχε μεγάλο εβραϊκό πληθυσμό και διέθετε περισσότερες εκκλησίες παρά τζαμιά.
Ενας σοβαρός, ακαδημαϊκά προικισμένος νέος, επηρεάστηκε νωρίς στη ζωή του από έναν από τους θείους του, τον Mahfouz Azzam, έναν παθιασμένο κριτικό της κοσμικής κυβέρνησης της Αιγύπτου, και από τα γραπτά του Sayyid Qutb, ενός αιγύπτιου συγγραφέα και διανοούμενου που έγινε ένας από τους ιδρυτές του ισλαμιστικού εξτρεμισμός του 20ου αιώνα.
Σύμφωνα με μια αφήγηση του Λόρενς Ράιτ, στο βραβευμένο με Πούλιτζερ βιβλίο του «The Looming Tower», ήταν η εκτέλεση του Qutb από την κυβέρνηση της Αιγύπτου το 1966 που ενέπνευσε τον Ζαουάχρι, τότε 15 ετών, να οργανώσει μια ομάδα νεαρών φίλων, σε ένα υπόγειο κελί, με στόχο την ανατροπή της κυβέρνησης της Αιγύπτου και την εγκαθίδρυση μιας ισλαμικής θεοκρατίας. Η μικρή ομάδα οπαδών του εξελίχθηκε τελικά σε μια οργάνωση γνωστή ως Jamaat al-Jihad, ή Ομάδα Τζιχάντ.
Ανοιξε ιατρείο
Παρότι οι πολιτικές του απόψεις γίνονταν όλο και πιο ακραίες, ακολουθούσε μια καριέρα στις θεραπευτικές τέχνες, αποκτώντας πτυχίο ιατρικής από το Πανεπιστήμιο του Καΐρου και υπηρέτησε για λίγο ως στρατιωτικός χειρουργός. Τελικά, άνοιξε ένα ιατρείο σε ένα διώροφο που ανήκε στους γονείς του και περιστασιακά φρόντιζε ασθενείς σε μια κλινική του Καΐρου που χρηματοδοτείται από τη Μουσουλμανική Αδελφότητα, μια σουνιτική ισλαμιστική πολιτική αντιπολίτευση.
Παντρεύτηκε την Azza Nowair, κόρη μιας πλούσιας, πολιτικά συνδεδεμένης οικογένειας της Αιγύπτου, και το ζευγάρι τελικά θα αποκτούσε έναν γιο και πέντε κόρες.
Ενώ εργαζόταν στην κλινική της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, ο Ζαουάχρι προσκλήθηκε να κάνει την πρώτη από τις πολυάριθμες επισκέψεις σε καταυλισμούς προσφύγων κατά μήκος των συνόρων Αφγανιστάν-Πακιστάν. Εκεί, συνδέθηκε με τους μουτζαχεντίν που πολεμούσαν τους Σοβιετικούς στο Αφγανιστάν και διασταυρώθηκε με έναν χαρισματικό νεαρό Σαουδάραβα, τον Μπιν Λάντεν.
Εκείνη την εποχή, ωστόσο, ο Ζαουάχρι ήταν απασχολημένος με τη διαχείριση του δικού του επαναστατικού κινήματος. Η Ομάδα Τζιχάντ του ξεκίνησε μια σειρά από συνωμοσίες στις αρχές της δεκαετίας του 1980 για να δολοφονήσει αιγύπτιους ηγέτες και έπαιξε ρόλο στη δολοφονία του αιγύπτιου προέδρου Ανουάρ Σαντάτ στις 6 Οκτωβρίου 1981.
Η μαζική κυβερνητική καταστολή που ακολούθησε τον οδήγησε στη φυλακή, μαζί με εκατοντάδες οπαδούς του. Αφέθηκε ελεύθερος αφού εξέτισε ποινή τριών ετών, αλλά αργότερα θα υποστήριζε σε απομνημονεύματα ότι βασανίστηκε κατά τη διάρκεια της φυλάκισής του, μια εμπειρία που είπε ότι τον έκανε πιο αποφασιστικό στην προσπάθειά τους να ανατρέψεις για της βίας την κυβέρνηση της Αιγύπτου.
Προσωπικός γιατρός του Μπιν Λάντεν
Κατά τη διάρκεια των νομαδικών του χρόνων μετά τη φυλακή, ο Ζαουάχρι ταξίδευε συχνά στη Νότια Ασία και έβρισκε όλο και περισσότερο κοινό σκοπό με τους μουτζαχεντίν και με τον ίδιο τον Μπιν Λάντεν, ο οποίος βασίστηκε στον Αιγύπτιο ως προσωπικό του γιατρό.
Ο Σαουδάραβας υπέφερε από χαμηλή αρτηριακή πίεση και άλλες χρόνιες παθήσεις και χρειαζόταν συχνές εγχύσεις γλυκόζης. Η σταθερότητα του Ζαουάχρι στην παροχή βοήθειας ενόψει του σοβιετικού βομβαρδισμού στο Αφγανιστάν εδραίωσε τη φήμη του γιατρού μεταξύ των μουτζαχεντίν, καθώς και μια δια βίου φιλία με τον Μπιν Λάντεν.
Ο Ζαουάχρι πραγματοποίησε τουλάχιστον μία επίσκεψη στις Ηνωμένες Πολιτείες τη δεκαετία του 1990, μια σύντομη περιήγηση στα τζαμιά της Καλιφόρνιας με υποτιθέμενο σκοπό να συγκεντρώσει χρήματα για μουσουλμανικές φιλανθρωπικές οργανώσεις που παρέχουν υποστήριξη σε αφγανούς πρόσφυγες.
Ταυτόχρονα, συνέχισε να πιέζει τους αιγύπτιους οπαδούς του για μεγαλύτερες και πιο θεαματικές επιθέσεις στο εσωτερικό, πιστεύοντας ότι τέτοιες σοκαριστικά βάναυσες τακτικές θα τραβούσαν την προσοχή των μέσων ενημέρωσης και θα έπνιγαν τις πιο μετριοπαθείς φωνές που υποστήριζαν τη διαπραγμάτευση και τον συμβιβασμό.
Λούξορ: Ο τόπος της σφαγής 62 ανθρώπων
Ενώ ζούσε στο Αφγανιστάν το 1997, βοήθησε στον σχεδιασμό μιας άγριας επίθεσης σε ξένους τουρίστες στα περίφημα ερείπια του Λούξορ της Αιγύπτου, με διάρκεια 45 λεπτών που στοίχισε τη ζωή σε 62 ανθρώπους, μεταξύ των οποίων ιάπωνες τουρίστες, μια 5χρονη Βρετανίδα και τέσσερις αιγύπτιους ταξιδιωτικούς οδηγούς.
Οι επιπτώσεις του Λούξορ
Οι απλοί Αιγύπτιοι αποστασιοποιήθηκαν από τη σφαγή και η υποστήριξη για τον Ζαουαχίρι και την Ομάδα Τζιχάντ του εξανεμίστηκε. Αμέσως μετά, Ζαουάχρι είπε στους οπαδούς του ότι οι επιχειρήσεις στην Αίγυπτο δεν ήταν πλέον δυνατές και ότι η μάχη μετατοπιζόταν στο Ισραήλ και τον κύριο σύμμαχό του, τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η Ομάδα Τζιχάντ συγχωνεύτηκε επίσημα με τη μεγαλύτερη και καλύτερα χρηματοδοτούμενη Αλ Κάιντα ή τη «Βάση» του Μπιν Λάντεν.
Ο Ζαουάχρι ήταν ανώτερος σύμβουλος του Μπιν Λάντεν την εποχή των πρώτων τρομοκρατικών επιθέσεων υψηλού προφίλ της Αλ Κάιντα, των βομβιστικών επιθέσεων το 1998 στις πρεσβείες των ΗΠΑ στις πρωτεύουσες της Κένυας και της Τανζανίας που σκότωσαν εκατοντάδες ανθρώπους.
Τρία χρόνια αργότερα, εργαζόμενος από τη βάση της Αλ Κάιντα στο Αφγανιστάν, βοήθησε στην επίβλεψη του σχεδιασμού αυτού που θα γινόταν μια από τις πιο τολμηρές τρομοκρατικές επιθέσεις της ιστορίας: τα χτυπήματα της 11ης Σεπτεμβρίου στη Νέα Υόρκη και την Ουάσιγκτον.
Καθώς οι αεροπειρατές της 11ης Σεπτεμβρίου στάλθηκαν για να ξεκινήσουν εκπαίδευση σε πόλεις των ΗΠΑ, ο Ζαουάχρι τέθηκε υπεύθυνος για τον σχεδιασμό επακόλουθων κυμάτων τρομοκρατικών επιθέσεων που είχαν σκοπό να αποδυναμώσουν περαιτέρω την οικονομία και την αποφασιστικότητα της Αμερικής.
Το πρόγραμμα βιολογικών όπλων
Ξεκίνησε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα βιολογικών όπλων, ιδρύοντας ένα εργαστήριο στο Αφγανιστάν και στέλνοντας μαθητές για να αναζητήσουν συμπαθούντες επιστήμονες καθώς και θανατηφόρα στελέχη βακτηρίων του άνθρακα.
Οι αξιωματούχοι των υπηρεσιών πληροφοριών των ΗΠΑ πιστεύουν ότι οι προσπάθειες του Ζαουάχρι θα μπορούσαν κάλλιστα να είχαν πετύχει, αν είχε περισσότερο χρόνο. Μέσα σε εβδομάδες από την κατάρρευση των πύργων του Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου της Νέας Υόρκης, μια στρατιωτική εκστρατεία που υποστηρίχθηκε από τις ΗΠΑ απομάκρυνε τους Ταλιμπάν, συμμάχους της Αλ Κάιντα, από την εξουσία στο Αφγανιστάν και ανάγκασε τον Ζαουάχρι να εγκαταλείψει το εργαστήριο βιοόπλων του.
Αμερικανικά βομβαρδιστικά αεροσκάφη στόχευσαν γραφεία και σπίτια ηγετών της Αλ Κάιντα, συμπεριλαμβανομένου του συγκροτήματος όπου διέμενε ο Ζαουάχρι. Η σύζυγός του παγιδεύτηκε στα ερείπια μετά την κατάρρευση της οροφής, αλλά σύμφωνα με πληροφορίες αρνήθηκε να σωθεί από φόβο ότι οι άνδρες θα την έβλεπαν χωρίς το πέπλο της. Αργότερα βρέθηκε νεκρή από υποθερμία.
Απόδραση στο Πακιστάν
Ο Ζαουάχρι κατέφυγε μαζί με τον Μπιν Λάντεν στην περιοχή των φυλών του Πακιστάν, όπου και οι δύο άνδρες – επικηρυγμένοι τώρα με 25 εκατομμύρια δολάρια ο καθένας – κρύφτηκαν για να αποφύγουν τη σύλληψη. Αν και δεν υπήρξαν επιβεβαιωμένες εμφανίσεις κανενός την επόμενη δεκαετία, η CIA εξαπέλυσε τουλάχιστον δύο πυραυλικές επιθέσεις εντός του Πακιστάν, το 2006 και το 2008, που φέρεται να είχαν στόχο κτίρια που καταλήφθηκαν πρόσφατα από τον Αιγύπτιο.
Η επικήρυξή του από το Στέιτ Ντιπάρτμεντ
Παρά το έντονο ανθρωποκυνηγητό, ο Ζαουάχρι συνέχισε να κάνει τακτικές εμφανίσεις σε βίντεο που δημοσιεύτηκαν σε ιστοσελίδες φιλικές προς την Αλ Κάιντα. Αμερικανοί αξιωματούχοι πιστεύουν ότι συνέχισε επίσης να διευθύνει πολυάριθμες τρομοκρατικές επιχειρήσεις, συμπεριλαμβανομένης της πολιορκίας του Κόκκινου Τζαμιού το 2007 στο Ισλαμαμπάντ του Πακιστάν, που είχε ως αποτέλεσμα περισσότερους από 100 θανάτους.
Αν και περιστασιακά διαφωνούσε με νεότερους εξτρεμιστές για τις τακτικές του καθώς υποστήριζαν ότι οι μαζικές δολοφονίες μουσουλμάνων στο Ιράκ είχαν υπονομεύσει την υποστήριξη για την Αλ Κάιντα, ποτέ δεν αμφιταλαντεύτηκε δημόσια ως προς το μίσος του για τη Δύση ή την υποστήριξή του για τη βίαιη τζιχάντ.
«Ολος ο κόσμος είναι το πεδίο μας ενάντια στους στόχους της σιωνιστικής σταυροφορίας», ανέφερε σε βίντεο του Φεβρουαρίου 2009. «Και δεν εναπόκειται στον εχθρό να μας επιβάλει το πεδίο, τον τόπο, τον χρόνο και τον τρόπο με τον οποίο πολεμάμε».
Στο Νο 1 της οργάνωσης
Ο θάνατος του Μπιν Λάντεν τον Μάιο του 2011 έφερε τον Ζαουάχρι στη θέση Νο. 1, ρόλος για τον οποίο, εκ των υστέρων, μπορεί να μην του ταίριαζε ιδανικά. Ο Αιγύπτιος, με το στεγνό, εγκεφαλικό του ύφος, απέτυχε να εμπνεύσει τζιχαντιστές τόσο δυνατά όσο ο Μπιν Λάντεν ή νεότερους ηγέτες όπως ο Ιορδανός Αμπού Μουσάμπ αλ-Ζαρκάουι, ιδρυτής της ιρακινής εξέγερσης που αργότερα θα γινόταν το Ισλαμικό Κράτος.
Μετά την έναρξη των εξεγέρσεων της Αραβικής Ανοιξης, ο Ζαουάχρι προσπάθησε να διεκδικήσει την εξουσία πάνω στο συνονθύλευμα των τοπικών ισλαμιστικών ομάδων που μάχονταν για κυριαρχία στη Συρία, το Ιράκ και τη Λιβύη. Η προσπάθειά του τελικά θα αποτύγχανε.
Η κορυφαία θυγατρική της Αλ Κάιντα στη Συρία, γνωστή αρχικά ως Μέτωπο αλ-Νούσρα, τελικά επέλεξε να αποστασιοποιηθεί από τη μητρική οργάνωση, αρνούμενη να αποδεχθεί επίσημα το σήμα της Αλ Κάιντα. Η άλλη μεγάλη φατρία, το Ισλαμικό Κράτος, αποστασιοποιήθηκε εντελώς από τον Ζαουάχρι και προκάλεσε τη δημόσια καταγγελία του.
Στη δεκαετία που ακολούθησε, οι αντάρτες και στις δύο ομάδες θα μάχονταν για τη στρατηγική, τις τακτικές ακόμη και τις βασικές πεποιθήσεις, αλλά σπάνια, αν όχι ποτέ, αναζητούσαν στον Ζαουάχρι την καθοδήγηση ή επίλυση των διαφορών τους.
Ολο και πιο απόμακρος
Μέχρι το 2020, ο Ζαουάχρι είχε γίνει όλο και πιο απόμακρος, αρκούμενος να γράφει βιβλία και δοκίμια και σπάνια να εμφανίζεται σε βίντεο. Τον Σεπτέμβριο του 2021, ένας ιστότοπος υπέρ της Αλ Κάιντα κυκλοφόρησε νέο βίντεο, στο οποίο ο ηλικιωμένος Ζαουάχρι μιλούσε για μια ώρα και, σαν να ήθελε να διαψεύσει τις φήμες για τον θάνατό του, έκανε αιχμηρές αναφορές σε πρόσφατα γεγονότα ειδήσεων.
Ωστόσο, δεν έκανε καμία αναφορά στην 20ή επέτειο των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου, ούτε αναφέρθηκε στην κατάληψη του Αφγανιστάν από τους Ταλιμπάν τον Αύγουστο, μόλις ένα μήνα πριν την εμφάνιση του βίντεο.
Χρησιμοποίησε πάντως την ευκαιρία για να αναστήσει τη φλογερή ρητορική του από το παρελθόν, ζητώντας για άλλη μια φορά την ανανέωση των βίαιων εκστρατειών της Αλ Κάιντα, εναντίον των εχθρών παντού.
«Οπως έχουν συγκεντρωθεί από όλες τις γωνιές του κόσμου για να μας πολεμήσουν», έλεγε στο βίντεο, «πρέπει να τους χτυπήσουμε δυνατά παντού».