Ο Τζο Μπάιντεν αποκάλεσε τον Βλαντίμιρ Πούτιν «εγκληματία πολέμου» για πρώτη φορά την Τετάρτη λόγω της εισβολής στην Ουκρανία, όπου η Ρωσία κατηγορείται ότι πραγματοποιεί επιθέσεις σε νοσοκομεία και μαιευτήρια, κάτι που το Κρεμλίνο διαψεύδει κατηγορηματικά.
Ο τίτλος «εγκληματίας πολέμου» δεν είναι, όμως, εύκολη υπόθεση. Υπάρχουν συγκεκριμένοι ορισμοί και διαδικασίες μέσω των οποίων καταλήγει κανείς να «χρεωθεί» την κατηγορία, καθώς και συγκεκριμένες τιμωρίες για όποιον χαρακτηρίζεται έτσι.
Ο Guardian παρουσιάζει όλες τις πτυχές του ζητήματος.
Ποιος είναι εγκληματίας πολέμου;
Ο όρος χρησιμοποιείται για οποιονδήποτε παραβιάζει τους κανόνες που έχουν υιοθετήσει οι παγκόσμιοι ηγέτες, γνωστοί ως κανόνες του πολέμου. Οι νόμοι αυτοί ορίζουν πώς θα πρέπει να συμπεριφέρονται οι χώρες σε καιρό πολέμου.
Αυτοί οι κανόνες έχουν τροποποιηθεί τον τελευταίο αιώνα, με τις συμβάσεις της Γενεύης στον απόηχο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι συγκεκριμένοι κανόνες υπάρχουν ώστε να προστατεύουν τους αμάχους, αλλά και εκείνους που δεν μπορούν πλέον να πάρουν μέρος στη μάχη, μεταξύ αυτών πολίτες όπως γιατροί και νοσοκόμοι, τραυματισμένοι στρατιώτες και αιχμάλωτοι πολέμου. Συμβάσεις και πρωτόκολλα καθορίζουν ποιοι μπορεί να στοχοποιηθούν και με ποια όπλα.
Συγκεκριμένα όπλα απαγορεύονται, μεταξύ των οποίων χημικά και βιολογικά.
Ποια εγκλήματα «κάνουν» κάποιον εγκληματία πολέμου;
Οι «σοβαρές παραβιάσεις» των κανόνων που όρισαν οι συγκεκριμένες συμβάσεις που φτάνουν να χαρακτηριστούν «εγκλήματα πολέμου» περιλαμβάνουν την εκτεταμένη καταστροφή που δεν εξυπηρετεί κάποια στρατιωτική σκοπιμότητα. Άλλα εγκλήματα πολέμου είναι η επί τούτου στοχοποίηση πολιτών, η χρήση δυσανάλογης βίας, η χρήση ανθρώπων σαν ασπίδες και η κράτηση αιχμαλώτων.
Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο δικάζει, επίσης, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας που διαπράττονται σε «γενικευμένες επιχειρήσεις κατά άμαχου πληθυσμού». Οι επιχειρήσεις αυτές περιλαμβάνουν φόνους, εξοντώσεις, μεταφορές πληθυσμών, βασανισμούς, βιασμούς και trafficking.
Η κατηγορία που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ενάντια στον ρώσο πρόεδρο για να χαρακτηριστεί «εγκληματίας πολέμου» είναι μέσω του διεθνούς αναγνωρισμένου νομικού δόγματος της «ευθύνης διοίκησης». Αν ο διοικητής των στρατευμάτων διατάξει ή γνωρίζει ή είναι σε θέση να γνωρίζει εγκλήματα πολέμου που διεπράχθησαν και δεν έκανε τίποτα για να τα σταματήσει, μπορεί να θεωρηθεί νομικά υπεύθυνος γι’ αυτά.
Ο δρόμος προς τη Δικαιοσύνη
Σε γενικές γραμμές υπάρχουν τέσσερις δρόμοι για την έρευνα και τον καθορισμό εγκλημάτων πολέμου, αν και κάθε ένας έχει τα όριά του.
Ο πρώτος είναι μέσω του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου.
Μια δεύτερη επιλογή θα ήταν ο ΟΗΕ να αναθέσει τη συγκεκριμένη υπόθεση σε μια εξεταστική επιτροπή που θα κατέληγε σε ειδικό δικαστήριο εγκλημάτων πολέμου για τη δίωξη του Πούτιν.
Τρίτη επιλογή θα ήταν ένα δικαστήριο στη λογική εκείνου της Νυρεμβέργης που δίκασε τους Ναζί και τους συνεργάτες του. Εκεί βέβαια η σύνθεση του δικαστηρίου καθορίστηκε από τους συμμάχους που πολέμησαν εναντίον του φασιστικού άξονα, ενώ εδώ δεν θα υπάρξουν -κατά πάσα πιθανότητα- τέτοιου είδους αντιμαχόμενοι. Ένα τέτοιο δικαστήριο θα μπορούσε πάντως να καθοριστεί από τις χώρες του ΝΑΤΟ, τις ΗΠΑ και την ΕΕ.
Τέλος, κάποιες χώρες έχουν στο δίκαιό τους νόμους για την δίωξη εγκλημάτων πολέμου. Η Γερμανία για παράδειγμα διεξάγει ήδη έρευνα για τον Πούτιν. Οι ΗΠΑ μπορεί να μην έχουν αντίστοιχους νόμους, όμως το υπουργείο Δικαιοσύνης έχει ένα τμήμα που ασχολείται με πράξεις όπως οι γενοκτονίες, οι βασανισμοί, η στρατολόγηση παιδιών κ.α.
Πού θα μπορούσε να δικαστεί ο Πούτιν;
Δεν είναι σαφές. Η Ρωσία δεν αναγνωρίζει τη δικαιοδοσία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου και δεν πρόκειται να στείλει στο δικαστήριο της Χάγης κανέναν. Ούτε οι ΗΠΑ αναγνωρίζουν τη δικαιοδοσία του συγκεκριμένου δικαστηρίου.
Ο Πούτιν θα μπορούσε να δικαστεί σε μια χώρα που θα επέλεγε ο ΟΗΕ όμως το βασικό πρόβλημα είναι ποιος θα τον αναγκάσει να βρεθεί σε αυτό το δικαστήριο.
Υπάρχουν ηγέτες που έχουν δικαστεί από τέτοιο δικαστήριο;
Πολλές φορές. Από το δικαστήρια της Νυρεμβέργης και του Τόκιο που δίκασαν τους πρωτεργάτες του φασιστικού Άξονα μετά τον Β’ ΠΠ έως πιο πρόσφατες υποθέσεις, αρκετοί είναι οι ηγέτες χωρών που έχουν διωχθεί για τις πράξεις τους σε χώρες όπως η Βοσνία, η Καμπότζη και η Ρουάντα.
Ο πρόεδρος της πρώην Ενωμένης Γιουγκοσλαβίας, Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, δικάστηκε στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης για τις συγκρούσεις που κατέληξαν στον διαμελισμό της Γιουγκοσλαβίας. Πέθανε στο κελί του πριν προλάβει να ακούσει την ετυμηγορία. Ο Σερβοβόσνιος συνεργάτης του Ράντοβαν Κάρατζιτς και ο στρατιωτικός ηγέτης Ράτκο Μλάντιτς δικάστηκαν και καταδικάστηκαν για εγκλήματα πολέμου.
Ο πρώην πρόεδρος της Λιβερίας, Τσαρλς Τέιλορ, καταδικάστηκε σε 50 χρόνια για τη θηριωδία στη γειτονική Σιέρα Λεόνε. Ο πρώην δικτάτορας του Τσαντ, Χιζέν Χαμπρέ, ο οποίος πέθανε το 2021, ήταν ο πρώτος ηγέτες χώρας που καταδικάστηκε για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας από ένα αφρικανικό δικαστήριο. Καταδικάστηκε σε ισόβια.