Ο Ευκλείδης Τσακαλώτος παρεμβαίνει στα ιδεολογικά δρώμενα.
“Η έννοια της ιδεολογίας στην Αριστερά είναι σύνθετη, δύσκολη και πολυσυζητημένη. Στο κείμενο αυτό με ενδιαφέρει η πιο πεζή της έννοια: αυτή που απευθύνεται στο κοινό φαντασιακό των ανθρώπων, που τους βοηθά να κατανοήσουν την πραγματικότητα, από πού έρχονται και πού θέλουν να πάνε, με την συγκεκριμένη κατανόηση αυτή να έχει μια ηθική διάσταση, όχι μόνο για το τι… πρέπει να γίνει για μένα, αλλά και για άλλα άτομα σαν εμένα, όπου η απάντηση στο ερώτημα «ποια είναι αυτά τα άτομα και ποια δεν είναι» αποτελεί, επίσης, μέρος της ιδεολογίας. Για την Αριστερά, η ιδεολογία έχει τη δυνατότητα, υπό όρους, να ενώνει καθημερινές ανησυχίες, προβληματισμούς και μάχες, αν όχι σε ένα κοινό εγχείρημα, σε συγκλίνουσες στρατηγικές.”
Ο Ευκλείδης Τσακαλώτος παρεμβαίνει στα ιδεολογικά δρώμενα με έναν 11λογο σχετικά με το “τι είναι Αριστερά” στις μέρες μας, με άρθρο στην εφημερίδα “Εποχή”. Και επισημαίνει:
Θέση 1η – Η ιδεολογία δομεί το πολιτικό πλαίσιο
Από περίπου τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα, η ιδεολογία διαδραμάτισε τεράστιο ρόλο στην πολιτική διαδικασία, για το διαχωρισμό της Αριστεράς από τη Δεξιά. Αυτή δομούσε την κοινωνία, την καθημερινή ζωή, τα πάντα, από την επιλογή των φίλων και της εκπαίδευσης μέχρι τις μορφές ψυχαγωγίας (συχνά ακόμη και το καφενείο που διάλεγε κάποιος, ή την επιλογή ποδοσφαιρικής ομάδας), και κυρίως των πολιτικών κομμάτων. Το πιο σημαντικό ήταν ότι αποτελούσε το βασικό συνδετικό κρίκο ανάμεσα στα κόμματα και την κοινωνία.
Θέση 2η – Η αποδυνάμωση της ιδεολογίας οδηγεί σε κρίση πολιτικής εκπροσώπησης
Η Δεξιά φοράει δύο «καπέλα». Άλλες φορές δίνει σκληρές ιδεολογικές μάχες, και άλλες κρύβει την ιδεολογία της παρουσιάζοντας τις θέσεις της ως απορρέουσες από μια ουδέτερη επιστήμη ή την «κοινή λογική». Παράλληλα, η Αριστερά, αμυνόμενη και φοβούμενη συχνά μια ευθεία αντιπαράθεση στο ιδεολογικό πεδίο (λόγω του ενδεχόμενου βραχυπρόθεσμου κόστους), δεν καθιστά σαφές ότι επιθυμεί τον οργανικό δεσμό της με συγκεκριμένα τμήματα της κοινωνίας, καθώς και ότι αντιλαμβάνεται την εργατική τάξη ως οικουμενική τάξη, με την έννοια ότι τα συμφέροντά της εκπροσωπούν τα συμφέροντα όλης της κοινωνίας. Έτσι, η ικανότητα της ιδεολογίας να λειτουργήσει ως συγκροτητικό στοιχείο του πολιτικού πλαισίου βαίνει συνεχώς μειούμενη.
Αυτή η αποδυνάμωση της ιδεολογίας οδηγεί, κατά την περίοδο του νεοφιλελευθερισμού, σε ρήξη του δεσμού μεταξύ κομμάτων και κοινωνίας. Αυτή, άλλωστε, είναι η κρίση της πολιτικής εκπροσώπησης. Ο Κρις Μπίκερτον υποστηρίζει ότι η αποδυνάμωση της ιδεολογίας ανοίγει το δρόμο στους τεχνολαϊκιστές– στους ηγέτες και στα πολιτικά κόμματα, που αναφέρονται όλο και περισσότερο τόσο στο λαό γενικώς, όσο και στην τεχνοκρατική αξία της «ουδέτερης» γνώσης. Η δοσολογία μεταξύ των δύο μπορεί να διαφέρει, ανάμεσα π.χ. στον Τζόνσον και τον Τραμπ ή τον Μακρόν και τον Μητσοτάκη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η παρουσίαση του σχεδίου Πισσαρίδη από τον πρωθυπουργό, κατά την οποία αυτός προσπάθησε να μας πείσει ότι οι θέσεις που περιλαμβάνονται σε αυτό είναι ουδέτερες και προς όφελος όλων. Έτσι, ενώ πολλοί δεξιοί ηγέτες είναι ρητορικά αντίθετοι στο λαϊκισμό και υπέρ της αντικειμενικής επιστημονικής γνώσης, στην πράξη λειτουργούν στο έδαφος και των δύο.
Αλλά ο λαϊκισμός έχει μια εγγενή αστάθεια, ιδιαίτερα για τη Δεξιά, η οποία δεν μπορεί, και δεν θέλει, να υπηρετήσει όλον το λαό· και αυτό μεσοπρόθεσμα δεν μπορεί να κρυφτεί, ούτε να καλυφθεί από τεχνοκρατικά αφηγήματα.
Η αποδυνάμωση της ιδεολογίας είχε μεγαλύτερη επίπτωση στην Αριστερά παρά στη Δεξιά.
Αυτό είναι παράδοξο, καθώς τα κόμματα της Δεξιάς, και οι πνευματικοί υποστηρικτές τους, είναι εκείνοι που διακήρυξαν την εποχή της Μεγάλης Μετριοπάθειας, το «τέλος της ιστορίας», ή το τέλος της διαφοροποίησης Αριστεράς-Δεξιάς.
Θέση 3η – Η αποδυνάμωση της φιλελεύθερης ιδεολογίας
Η ιδεολογία της Δεξιάς, του ατομικισμού, της προσωπικής ευθύνης, της ελαχιστοποίησης της κρατικής παρέμβασης, της επιχειρηματικής πρωτοβουλίας, και ούτω καθεξής, είναι μόνο ένα μέρος της ιστορίας. Η έκκληση Μητσοτάκη προς τον οικογενειάρχη της μεσαίας τάξης που είναι χαλαρός αλλά του αρέσει να φοράει γραβάτα την Κυριακή ή η φράση του κ. Σκυλακάκη ότι οι Έλληνες είχαν επιδόματα, αλλά δεν μεγαλούργησαν μέσω αυτών-που είναι μια προσπάθεια να παρουσιαστούν τα επιδόματα ως αποζημίωση των αποτυχημένων και όχι ως δικαίωμα των πολιτών-είναι ενδεικτική για την ιδεολογική δουλειά που κάνουν οι αντίπαλοί μας σε αυτό το πεδίο.
Ωστόσο, το αφήγημα ότι η κοινωνική ευημερία για όλους θα έρθει μέσα από την απορρύθμιση απέτυχε να αποδώσει καρπούς τόσο πριν την κρίση, όσο πολύ περισσότερο κατά τη διάρκειά της. Για αυτό βλέπουμε την ανάδυση παγκοσμίως προσώπων, όπως ο Τραμπ, ο Τζόνσον (με το Μπρέξιτ), ο Όρμπαν και ο Μπολσονάρο, καθώς και την εκ δεξιών αμφισβήτηση της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης ως οικουμενικού αφηγήματος.
Θέση 4η – Η «στρατηγική της επιβίωσης» ως ακρογωνιαίος λίθος της δεξιάς ιδεολογίας
Κατά την περίοδο του νεοφιλελευθερισμού, όπως υποστηρίζει ο Πολ Μέησον, κεντρικό ιδεολογικό δόγμα της Δεξιάς έχει γίνει μια μορφή μοιρολατρίας, μια μικρο-απεικόνιση του πιο μακρο-σκοπικού «τέλους της ιστορίας». Το βασικό μήνυμα είναι: μην αγωνίζεστε για κάτι ριζικά διαφορετικό. Θα κάνει τα πράγματα χειρότερα για εσάς και την οικογένειά σας. Είναι πολύ καλύτερο να μείνετε με αυτό που ξέρετε, μέχρι τελικά η καπιταλιστική ανάπτυξη να φτάσει κάποτε και σε εσάς, τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό. Αυτό που απορρίπτεται εδώ είναι μια «στρατηγική αντίστασης» – η οποία έχει στηρίξει τους αντικαπιταλιστικούς αγώνες από τον 19ο αιώνα – υπέρ μιας «στρατηγικής της επιβίωσης».
Έτσι κεντρικό στοιχείο της ιδεολογίας του αντι-ΣΥΡΙΖΑ μετώπου είναι η απονομιμοποίηση ολόκληρης της προηγούμενης δεκαετίας, καθώς και της αναβίωσης των στρατηγικών αντίστασης: του φαινομένου των πλατειών, των αντισυστημικών κινημάτων, του δημοψηφίσματος, και φυσικά του πιο βασικού από όλα: της εμπειρίας της πρώτης κυβέρνησης της Αριστεράς.
Η επικράτηση της «στρατηγικής της επιβίωσης» είναι το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο της ιδεολογικής ηγεμονίας της Δεξιάς.
Θέση 5η – Η πολιτισμική ατζέντα της Δεξιάς και η ανάδειξη της νέας Δεξιάς
Η στρατηγική της επιβίωσης δεν βασίζεται μόνο στην εργασία και τον μισθό. Οι άνθρωποι για την επιβίωσή τους βασίζονται στην οικογένεια, τους φίλους και την ευρύτερη κοινότητα, που όλα τους επηρεάζουν την αίσθηση της προσωπικής τους ταυτότητας. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται ένα εύφορο έδαφος για την ανάπτυξη των ιδεών, με την Δεξιά να είναι εκείνη η πολιτική δύναμη που ενεργοποιήθηκε σ’ αυτό το πεδίο στην εποχή του νεοφιλελευθερισμού. Ο Τόμας Φρανκ υποστήριξε ότι η σύγκλιση στα θέματα οικονομικής πολιτικής μεταξύ της κεντροδεξιάς και της κεντροαριστεράς- στην οποία σύρθηκε η δεύτερη μετά από περίπου τα μέσα της δεκαετίας του 1980 – διαδραμάτισε έναν κρίσιμο ρόλο: με την οικονομική πολιτική εκτός ατζέντας, η Δεξιά ήταν σε θέση να οδηγήσει την κοινωνική βάση της κεντροαριστεράς, αλλά και της Αριστεράς στο σύνολό της, σε μια συντηρητική πολιτισμική ατζέντα. Αυτή η ατζέντα έχει συνδέσει την ιδεολογία του νεοφιλελευθερισμού με τις πιο συντηρητικές, αυταρχικές και εθνικιστικές παραδόσεις της Δεξιάς. Η ιδεολογία της ΝΔ περιλαμβάνει τόσο τον (οικονομικό) νεοφιλελευθερισμό, όσο και μια μορφή κοινωνικού φιλελευθερισμού που αντιμετωπίζει τις ανησυχίες της πιο παραδοσιακής συντηρητικής βάσης της. Όσο περισσότερο οι νεοφιλελεύθερες στρατηγικές αποτυγχάνουν να εκπληρώσουν τις υποσχέσεις τους σε σχέση με την οικονομία και τις προσωπικές φιλοδοξίες του κάθε ατόμου, τόσο πιο κυρίαρχες γίνονται οι συντηρητικές και πολιτισμικές πτυχές της δεξιάς ιδεολογίας – εθνικισμός, νόμος και τάξη, ρατσισμός κ.λπ.
Θέση 6η – Η διαμόρφωση της τάξης και της ταξικής συνείδησης
Η παρακμή της ιδεολογίας μπορεί να αποβεί μοιραία για το μέλλον της Αριστεράς. Ο Λούκατς αναφέρει χαρακτηριστικά ότι ενώ η ιδεολογία δεν ήταν απαραίτητη για να περάσουμε από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό, για τη μετάβαση στο σοσιαλισμό είναι απαραίτητο το στοιχείο της συνειδητότητας. Από τον Μαρξ στον Πουλαντζά, και από τον Γκράμσι στον Ε.Π. Τόμσον, το επιχείρημα ήταν πάντα ότι η Αριστερά πρέπει να βασίζεται στις εξελίξεις εντός του καπιταλισμού και στις αναφυόμενες αντιστάσεις. Αλλά όλοι αυτοί οι στοχαστές, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, αναφέρονταν επίσης και στη σημασία της ιδεολογίας η οποία παίζει έναν ισχυρό ρόλο στη διαμόρφωση της τάξης και της συνείδησης που αυτή διαμορφώνει, καθώς και στη συγκρότηση ενός μπλοκ δυνάμεων που θα αμφισβητήσει τον καπιταλισμό. Η ιδεολογία δίνει συνοχή, νόημα και αξία σε διάφορες συγκρούσεις που προκύπτουν από την εξέλιξη του καπιταλισμού. Χωρίς αυτήν, οι εν λόγω συγκρούσεις ενδέχεται να οδηγήσουν σε μη επιθυμητά μονοπάτια.
Αλλά, κατά τον ίδιο τρόπο, η διαδικασία του ιδεολογικού ταξικού σχηματισμού αποκλείει και θέτει όρια. Ένας αριστερός τεχνολαϊκισμός θα δημιουργούσε τον κίνδυνο να απευθύνεται κανείς γενικά σε όλους, αλλά συγκεκριμένα σε κανέναν. Αυτό μπορεί να λειτουργήσει στην αντιπολίτευση-μπορεί και όχι, αλλά πάντως δεν αποτελεί τη βάση για το ευρύτερο σχέδιο της Αριστεράς.
Θέση 7η – Πέραν του οικονομισμού
Η ιδεολογία της Αριστεράς δεν μπορεί να βασίζεται στον οικονομισμό, και μάλιστα κατ’ αποκλειστικότητα. Η εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης θα αποτελεί πάντα κεντρικό μέλημα, αλλά αυτή συνοδεύεται από την άνοδο και άλλων μορφών εκμετάλλευσης και κυριαρχίας. Μερικές από τις σημαντικότερες είναι εκείνες που απορρέουν από τη μακρά περίοδο «απελευθέρωσης» της εποχής του νεοφιλελευθερισμού και της εμπορευματοποίησης τόσο των δημόσιων αγαθών, όσο και εκείνων που ο Πολάνυι αποκαλεί πλασματικά εμπορεύματα: την εργασία, το χρήμα, τη γη, και πιο πρόσφατα, την ίδια τη γνώση. Αυτό έχει δημιουργήσει πολλά κινήματα, συνήθως ανόμοια μεταξύ τους. Ο Κιρ Μίλμπερν, για παράδειγμα, υποστηρίζει ότι μια νεότερη γενιά έχει αναλάβει ηγετικό ρόλο, και αυτός πρέπει να οικοδομηθεί, γύρω από τρεις βασικούς τομείς: τη στέγαση, τη δωρεάν πρόσβαση στο διαδίκτυο και την οικονομία της φροντίδας.
Πλέον, με την κρίση της πανδημίας, έχουμε επανεκτιμήσει τι είναι σημαντικό και τι όχι στη ζωή. Για παράδειγμα, όπως λέει η Ματσουκάτο, αξιολογούμε πολύ περισσότερο θετικά την υγεία και την κοινωνική φροντίδα από τις χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες. Και άρα αυξάνεται η εκτίμησή μας ως κοινωνία για τους ανθρώπους που προσφέρουν στην φροντίδα, στην καθαριότητα, στην εκπαίδευση. Τους ανθρώπους, δηλαδή, που σε μεγάλο βαθμό προέρχονται από τμήματα της κοινωνίας που υφίστανται ταυτόχρονα πολλά ήδη εκμετάλλευσης, όπως είναι οι γυναίκες και οι μετανάστες/τριες. Ενσωματώνοντας τις αξίες της υγείας και τις φροντίδας, η Αριστερά μπορεί να έρθει σε επαφή με ένα ευρύ φάσμα της κοινωνίας. Η ανταπόκριση στις ανάγκες αυτών των ανθρώπων, που σήμερα είναι ακόμα πιο σημαντική, απαιτεί να προχωρήσουμε πολύ πέρα από μια οικονομίστικη ατζέντα.
Θέση 8η – Η Αριστερά και η πολιτισμική ατζέντα
Η Αριστερά δεν μπορεί και δεν πρέπει να αποφύγει να εμπλακεί με την πολιτισμική ατζέντα –τα ζητήματα φύλου, το προσφυγικό ζήτημα, το πρόβλημα του αυταρχισμού, του ρατσισμού και του εθνικισμού. Γνωρίζουμε όμως, ότι υπάρχουν σημαντικά τμήματα του πληθυσμού στα οποία, παρότι μία προοδευτική ατζέντα επί του συνόλου αυτών των ζητημάτων δεν είναι ηγεμονική, έχουν ανοιχτά τα αυτιά τους σε όσα λέει η Αριστερά. Γι’ αυτό το λόγο, η Αριστερά οφείλει να θέτει συγχρόνως και εκείνα τα θέματα που ενώνουν τους ανθρώπους σε όλο το φάσμα του αξιακού πλαισίου. Πρέπει να συναντηθεί με τους ανθρώπους στα κινήματα υποστήριξης της δημόσιας υγείας, του δημόσιου χώρου, ενάντια στο νέο πτωχευτικό κώδικα. Η ιδεολογία χρειάζεται την επικοινωνία με τον κόσμο, μέσα από προγράμματα, ομιλίες και άρθρα, αλλά πρέπει επίσης να δοκιμάζεται στα κοινωνικά κινήματα και στις εναλλακτικές πρακτικές.
Θέση 9η – Πόλεμος θέσεων: Χτίζοντας την ηγεμονία
Η ιδεολογική ηγεμονία είναι μια δύσκολη διαδικασία. Δεν αποτελεί προϋπόθεση για μια κυβέρνηση της Αριστεράς – όμως, μια κυβέρνηση της Αριστεράς μπορεί να εδραιώσει το όποιο επίπεδο ηγεμονίας που κατείχε συνέβαλε στην επιτυχία της, και ταυτόχρονα να το ενισχύσει με τις παρεμβάσεις της. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα σε καιρούς που η πολιτική πτέρυγα της Αριστεράς είναι ισχυρότερη από την κοινωνική της πτέρυγα.
Στην αντιπολίτευση, ο πόλεμος θέσεων του Γκράμσι είναι θεμελιώδους σημασίας, αν μη τι άλλο επειδή προετοιμάζει το έδαφος για έναν πόλεμο ελιγμών. Μόνο ένας πόλεμος θέσεων μπορεί να ενώσει, και να δώσει κατεύθυνση σε ανόμοιους κοινωνικούς αγώνες και πολιτικές παρεμβάσεις. Αυτό συνεπάγεται έναν εκπαιδευτικό ρόλο του κόμματος, τόσο σε σχέση με τα μέλη του όσο και με τους φίλους και οπαδούς του.
Ο ΣΥΡΙΖΑ δεν έχει κατανοήσει πλήρως τη σημασία του πολέμου θέσεων. Η πανδημία του COVID-19 είναι μια ευκαιρία να την κατανοήσει, όμως αυτό μπορεί να συμβεί μόνο εάν, για παράδειγμα, μπορέσει να συνδέσει αυτά που λέει για τη σημασία των επενδύσεων στο δημόσιο σύστημα υγείας με την ανάγκη προστασίας της πρώτης κατοικίας, της αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής και της παραγωγικής αναδιάρθρωσης της οικονομίας. Ή εάν φροντίσει αυτά που λέει για τις ανισότητες και τον τρόπο με τον οποίο επηρεάζουν το φύλο, και την ανάγκη να δοθεί ελπίδα στις νεότερες γενιές να είναι συμβατά με τις προσδοκίες τουλάχιστον ορισμένων μεγαλύτερης ηλικίας κοινωνικών ομάδων.
Οι συνδέσεις υπάρχουν, αλλά δεν είναι αυτονόητες ούτε καν μεταξύ των ψηφοφόρων του ΣΎΡΙΖΑ, αν πιστέψουμε τα ποιοτικά χαρακτηριστικά ορισμένων δημοσκοπήσεων.
Θέση 10η – Στρατηγική, τακτική, μετασχηματισμός
Χρειάζεται ένα ενιαίο, συνεκτικό αφήγημα. Ο Πολ Μέησον έχει υποστηρίξει ότι το βρετανικό Εργατικό Κόμμα πρέπει να έχει στόχο μια κυβέρνηση που θα εφαρμόσει μια λιγότερο τοξική μορφή καπιταλισμού, που θα του επιτρέψει να ανοίξει το έδαφος για την υπέρβαση του καπιταλισμού σε ορισμένα πεδία. Ομοίως, ο ΣΥΡΙΖΑ πρέπει να καταστήσει σαφές ότι τη δεύτερη φορά η Αριστερά θα επιφέρει ένα ριζικό μετασχηματισμό της εξουσίας υπέρ των εργαζομένων – η εποχή των στρατηγικών αντίστασης δεν έχει τελειώσει!
Με άλλα λόγια, ο ΣΥΡΙΖΑ οφείλει να έχει μια τακτική συνεπή με την στρατηγική του, ώστε να οικοδομηθεί εκείνος ο κοινωνικός συνασπισμός που θα του επιτρέψει να κάνει ως αυριανή κυβέρνηση το μετασχηματισμό, αρχικά σε κάποια κρίσιμα πεδία.
Όλα τα προγράμματα της Αριστεράς είναι άχρηστα αν δεν οριοθετούν τις προτεραιότητες, τόσο από την άποψη της θεσμικής παρέμβασης, όσο και από την άποψη των αποτελεσμάτων για τη ζωή συγκεκριμένων ανθρώπων, που θα προκύψουν από την πολιτική μιας αριστερής κυβέρνησης.
Θέση 11η – Η αναπόφευκτη ενδεχομενικότητα
Η Αριστερά πρέπει να συμφιλιωθεί με την έννοια της ενδεχομενικότητας. Οι παρεμβάσεις, οι μεταρρυθμίσεις, μπορεί να ανοίξουν νέους δρόμους, αλλά μπορεί και να οδηγήσουν στην ενσωμάτωση στον καπιταλισμό, ακόμα και σε μία πολύ πιο αυταρχική εκδοχή του καπιταλισμού. Ταυτόχρονα, όμως, πράγματα που στο παρελθόν μπορεί να φαίνονταν πλήρως ενσωματώσιμα, σήμερα μπορεί να μην είναι. Η ιδεολογία της Αριστεράς σε αυτή τη συγκυρία δεν αποτελεί ένα κλειστό σύστημα ιδεών, δεν απαντάει σε όλα όσα θα ήθελε κάποιος να μάθει για το σοσιαλισμό… Δίνει όμως μια γενική κατεύθυνση: την υπόσχεση του σοσιαλισμού χωρίς εγγυήσεις.