Θρίαμβος, καταστροφή, αναγέννηση! Σε αυτό το τρίπτυχο νομίζω ότι συνοψίζεται η πολιτική διαδρομή του Ελευθέριου Βενιζέλου από το 1917 έως το 1928, περίοδο την οποία καλύπτει ο τόμος του εξαίρετου έργου του Νικολάου Παπαδάκη, που έχουμε την ευκαιρία να ξαναδιαβάσουμε σήμερα.
Είναι αλήθεια ότι η πολυκύμαντη διαδρομή του κορυφαίου ηγέτη μαγνητίζει: από τον Εθνικό Διχασμό αγγίζει το όνειρο της Μεγάλης Ιδέας. Και, ύστερα, βλέπει να χάνεται το όραμα της Μεγάλης Ελλάδας. Αργότερα, από την αυτοεξορία στο Παρίσι, επιστρέφει θριαμβευτικά στην Αθήνα. Και αναλαμβάνει ξανά το τιμόνι της χώρας.
Κάθε φορά που ανατρέχω σ’ αυτές τις σελίδες, η ανάγνωση μετατρέπεται και σε μια προσωπική αναστοχαστική άσκηση. Γιατί η εγγύτητα της οικογενειακής παράδοσης συνυπάρχει με την απόσταση που υπαγορεύουν οι σπουδές μου στην Ιστορία. Και διότι το βάρος της ευθύνης που φέρω ως Πρωθυπουργός δοκιμάζεται στο δέος που μοιράζεται ο κάθε Έλληνας για τον Ελευθέριο Βενιζέλο.
Διαβάζοντας με αυτά τα φίλτρα το βιβλίο, προβάλλονται -πότε άρρητα, πότε ρητά- συμπεράσματα χρήσιμα και στον καιρό μας. Ο Βενιζέλος της εθνικής ολοκλήρωσης των Συνθηκών του Νεϊγύ και των Σεβρών θα γίνει ο Βενιζέλος της εθνικής σωτηρίας της Συνθήκης της Λωζάννης. Και, ύστερα από ένα διάστημα στην Γαλλία, θα γίνει ο Βενιζέλος της γόνιμης τετραετίας 1928-1932 με το νέο ζητούμενο -αυτό της ισχυρής και διεθνώς σεβαστής Ελλάδας. Στόχο που διαμόρφωσε μεθοδικά, απέχοντας από το προσκήνιο για να επεξεργαστεί τις εμπειρίες του παρελθόντος και να σχεδιάσει εκείνες του μέλλοντος.
Επικρατώντας σε έναν πικρό εσωτερικό διχασμό, το 1917 ο Βενιζέλος επανένωσε τη χώρα και την συστράτευσε στον Μεγάλο Πόλεμο. Ήταν ο μόνος τρόπος, τόνιζε, για να διασφαλιστεί το έθνος στον καινούργιο κόσμο που επωαζόταν. Έτσι, το 1918-20, βρέθηκε να πρωταγωνιστεί σε μια παγκόσμια διεργασία, στη Διάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων -κάτι ασυνήθιστο για ηγέτη μικρής χώρας.
Η επιτυχία εκείνη δεν οφειλόταν μόνο στην προσωπική ευφυΐα του, αλλά και σε μία σταθερή πολιτική επιλογή την οποία, σε εκείνη την συγκυρία, μοιραζόταν με τους νικητές του πολέμου: το όραμα της οργάνωσης της διεθνούς κοινωνίας σε βάσεις φιλελεύθερες. Με θεμέλια, δηλαδή, την αυτοδιάθεση των λαών και την ισότητα των κρατών, την ισότιμη συμμετοχή όλων στις διεθνείς υποθέσεις και την ίδρυση ενός διεθνούς οργανισμού που θα προστάτευε την ειρήνη -την Κοινωνία των Εθνών.
Η πίστη του Βενιζέλου στον Φιλελευθερισμό και στον ρεαλισμό ήταν, άλλωστε, που έφεραν και την μεγαλύτερη διεθνή επιτυχία του κράτους μας: την Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών. Απόδειξη του αναστήματος που μπορεί να έχει στον παγκόσμιο στίβο μια μικρότερη δύναμη, όταν διαβάζει σωστά τις ισορροπίες, έχει μακρόπνοο σχέδιο και διαθέτει αποφασισμένη και υπεύθυνη ηγεσία.
Η ήττα του Κόμματος Φιλελευθέρων στις κάλπες του 1920 ήταν, όπως αποδείχθηκε, μοιραία: ακολούθησε η επιστροφή του βασιλιά Κωνσταντίνου κι ο ρεβανσισμός των αντιβενιζελικών. Κυρίως, όμως, η αδυναμία τους να διαχειριστούν τις ρυθμίσεις της Συνθήκης των Σεβρών με τραγική συνέπεια την Μικρασιατική Καταστροφή.
Σε μία ειρωνική στροφή της Ιστορίας, ο Βενιζέλος καλείται, τότε, ως επικεφαλής διαπραγματευτής στη Λωζάννη, να ανατάξει τα συντρίμμια του δικού του ονείρου. Σε απόλυτα δυσχερείς συνθήκες, να υπερασπιστεί την ακεραιότητα του έθνους. Και να σώσει τους εναπομείναντες ελληνικούς πληθυσμούς της Τουρκίας. Ο ρεαλισμός θα υπερνικήσει την πικρία της διάψευσης: παρά την ανταλλαγή των πληθυσμών, η συνθήκη εκείνη ήταν ένας επωφελής συμβιβασμός. Επέτρεψε στους ξεριζωμένους Μικρασιάτες να ενσωματωθούν στην μητέρα πατρίδα. Και να προσδώσουν σφρίγος στην οικονομία και δυναμισμό στην κοινωνία της. Με άλλα λόγια, να υπηρετήσουν το ακλόνητο όραμα του Κρητικού πολιτικού: το ισχυρό εθνικό κράτος.
Αμέσως μετά, ο ηγέτης μένει μακριά από την πολιτική, ταξιδεύοντας, διαβάζοντας και μεταφράζοντας τον Θουκυδίδη. Η ευθύνη, όμως, θα διακόψει την περισυλλογή του για να τον οδηγήσει και πάλι στην Ελλάδα και στην πρωθυπουργία. Το 1928, ο Βενιζέλος θα θριαμβεύσει. Και, μετά τον ρεαλισμό, είναι σειρά να επιστρατεύσει το έτερο στοιχείο της δίδυμης αντίληψής του. Με όπλο τον Φιλελευθερισμό, σχεδιάζει την πολιτική ανάπτυξης της Ελλάδας στις νέες συνθήκες. Δεν θα προλάβει, βέβαια, να την εφαρμόσει, καθώς η παγκόσμια κρίση του 1929 θα ανατινάξει την οικονομία και, τελικά, την ειρήνη στην Ευρώπη. Όμως, οι βασικές στοχεύσεις του Βενιζέλου -το Κράτος Δικαίου, ο εκσυγχρονισμός, η εκβιομηχάνιση και οι υποδομές- αποτέλεσαν παρακαταθήκη της στρατηγικής που εφαρμόστηκε μεταπολεμικά. Και ήταν αυτές που, ύστερα από μισό αιώνα, οδήγησαν την χώρα στην Ενωμένη Ευρώπη…
Η βαθιά κατανόηση του δυναμικού χαρακτήρα της ιστορικής εξέλιξης -τόσο στις διεθνείς σχέσεις, όσο και στην εσωτερική πολιτική σκηνή- είναι, λοιπόν, το δίδαγμα που αναδύεται από τις σελίδες αυτού του τόμου. Μαζί με ένα μήνυμα αντίστασης στην μοιρολατρία, συνδυάζοντας αποφασιστικότητα και ευελιξία. Γιατί ο Βενιζέλος απέδειξε ότι ένα μικρό κράτος, ακόμη και σε δύσκολες εποχές, έχει το περιθώριο να διαμορφώνει το μέλλον του αν μένει πιστό σε αρχές που έχουν δικαιωθεί ιστορικά: Ισχυρές συμμαχίες στο εξωτερικό και ανάπτυξη στο εσωτερικό. Ατομική ελευθερία με κοινωνική πρόνοια. Επιλογές επίκαιρες και για την σημερινή Ελλάδα. Και αξίες που παρέλαβε και προβάλλει στον 21ο αιώνα η Νέα Δημοκρατία.
«Με δύο μόνον λέξεις δύναμαι να σας είπω, ότι αναλαμβάνομεν να αναπτύξωμεν όλους τους κλάδους της εθνικής παραγωγής. Θα σπρώξωμεν την Ελλάδα εις τον δρόμον της προόδου. Και θα την καταστήσωμεν αγνώριστον».
Με τα λόγια αυτά του Ελευθέριου Βενιζέλου, που σηματοδοτούν το αναγεννητικό του εγχείρημα, ολοκληρώνεται ο σημερινός τόμος. Και ίσως, δίπλα στα μεγάλα του επιτεύγματα, αυτή να είναι και η πιο βαριά κληρονομιά του. Το χρέος να κάνουμε την «χώρα αγνώριστη» σε σχέση με το αρνητικό παρελθόν. Χρέος που αναλάβαμε και θα δικαιώσουμε.